Nga Adrian Civici
Në muajt e fundit të vitit 2016, çmimi i një onc ar në tregjet ndërkombëtare varion në shifrat rreth 1200-1300 usd. Një kurs këmbimi kaq i favorshëm për arin kishte vite që nuk kishte ndodhur në tregjet financiare. Ndërkohë, parashikimet shkojnë akoma më tej, duke vlerësuar një rritje akoma më të madhe të tij në raport me dollarin amerikan, rritje që mund ta kalojë dhe shifrën e 1500 usd/onc ar. Duke patur parasysh rolin specifik të arit si një “lajmëtar” apo “lakmues” i gjendjes së tregjeve financiare dhe “shëndetit” të monedhave kryesore ndërkombëtare si dollari amerikan, euro, paundi britanik, yen-i japonez, franga zvicerane, dollari kanadez etj., ekspertët monetarë po shtrojnë pyetjen se “çfarë fshihet pas këtij forcimi të arit?, çfarë duhet të “lexojmë” si mesazh kryesor në këtë fenomen?, çfarë politikash monetare specifike duhet të bëjnë bankat qendrore?, çfarë risqesh dhe pasigurish sistemike apo konjukturore fshihen mbrapa fuqizimit të arit?, cilët përfitojnë dhe cilët aktorë të tregjeve monetare e financiare humbasin apo fitojnë nga ky fenomen? Cila është strategjia më e mirë e investimeve në këtë periudhë? Përse flukset e kapitaleve po orientohen me intensitet drejt arit si “strehuesi më i sigurt i vlerës”?
Për ta kuptuar më mirë këtë situatë, dhe për t’iu dhënë përgjigje pyetjeve të mësipërme është e nevojshme një kthim prapa në vitin 1973, vit në të cilin u braktis sistemi monetar ndërkombëtar i Bretton Woods-it dhe u bë e qartë vështirësia e një marrëveshjeje ndërkombëtare për rregullimin e tregtisë ndërkombëtare dhe marrëdhënieve monetare. Fluksi i lartë i sasisë së arit që kishte dalë nga SHBA gjatë viteve 1960 e detyroi Presidentin Nixon të mbyllte sportelet e këmbimit të lirë të arit. “Etaloni-ar” u zëvendësua me “Etalonin-dollar” dhe dollari amerikan u bë monedha bazë e rezervave valutore botërore duke zëvendësuar arin. Etaloni-dollar i krijoi mundësi SHBA që të financonin deficitin e tyre mjaft të lartë, pasi SHBA filluan t’i shisnin në mënyrë masive bonde thesari partnerëve të tyre tregtarë në vend që t’i paguanin me ar importet e tyre ashtu siç kërkonte sistemi i Bretton Woods apo sistemi i etalonit-ar. Në këtë mënyrë, etaloni-dollar inauguroi globalizimin e dollarit dhe u krijoi SHBA mundësinë që t’i blinte importet e saj duke kredituar pjesën tjetër të botës, si dhe ju krijoi mundësi shumë të mira vendeve në zhvillim që të kishin rritje ekonomike të vlerësueshme.
Aktualisht, po bëhet gjithnjë e më evidente se etaloni-dollar ka krijuar e po krijon dhe një seri pasojash me shumë risqe të dukshme e të padukshme. Së pari, është e qartë se vendet që kanë grumbulluar sasi të mëdha rezervash monetare falë situatave pozitive të bilanceve të tyre të pagesave kanë njohur e vazhdojnë të përballen me situata të mbinxehjes ekonomike dhe hiperinflacion të çmimeve të aktiveve të tyre monetare duke u gjendur në situata të kërcënimit të rritjes ekonomike të tyre. Japonia, vendet e Azisë jug-lindore dhe grupi i vendeve të tjera si Rusia, Argjentina, Brazili etj., që u prekën nga kriza aziatike e vitit 1997 janë shembulli më evident i pasojave të këtij procesi. Shpëtimi i tyre i vetëm për të shmangur kriza ekonomike të rënda ishte rritja marramendëse e borxheve që mbi të gjitha arriti të shpëtojë nga falimentimi sistemet bankare të këtyre vendeve. Të njëjtën krizë duket se po kalon sot edhe Kina. Së dyti, pikat delikate të sistemit monetar ndërkombëtar kanë shkaktuar dhe një mbinxehje ekonomike dhe një rritje çmimesh të aktiveve monetare në SHBA, duke bërë që mjaft nga partnerët e tyre tregtarë të ri-investojnë dollarët e lirë të disponueshëm në aktive të labelizuara në dollarë. Këto blerje aksionesh, obligacionesh apo tituj të ndryshëm kontribuojnë në shtimin e rrezikut për krijimin e flluskave financiare në sektorë të ndryshëm të ekonomisë dhe shërbimeve në SHBA. Flluska financiare e NASDAQ në vitin 2000 dhe flluska financiare imobiliare e vitit 2006 që ishte në origjinën e shpërthimit të krizës financiare globale në vitin 2008, e kanë origjinën pikërisht nga eksesi i likuiditeteve të lira. Së treti, krijimi dhe disponibiliteti i madh i kredisë, i bërë i mundur nga sistemi i etalonit-dollar ka provokuar një situatë të tejnxehur investimesh të shoqëruar nga presione deflacioniste që ulin ndjeshëm rentabilitetin e shumë bizneseve dhe ekonomive në mjaft vende të botës.
Partnerët tregtarë të SHBA dhe shumë nga vendet e botës që kanë rezerva të mëdha dollarësh janë aktualisht përballë dy alternativave: ose të vazhdojnë të investojnë surpluset e tyre të dollarëve në aktive të labelizuara në dollarë me gjithë dyshimet dhe paqartësitë për nivelin e sigurisë që paraqesin investime të tilla; ose të konvertojnë surpluset e tyre në monedha të tjera, veçanërisht ato nacionale, gjë që do t’i çonte drejt një mbivlerësimi të fuqisë së monedhave të tyre me pasoja të rënda në konkurrueshmërinë e eksporteve dhe rritjen ekonomike. Duket se asnjë nga këto alternativa nuk është shumë bindëse sidomos po të kihet parasysh situata delikate e ekonomive e këtyre vendeve dhe shumat e mëdha që nevojiten për të financuar deficitin korrent të SHBA. Gjatë 3-4 viteve të fundit, janë evidentuar disa cikle të rëndësishme ekspansioniste dhe recesioniste që kanë dobësuar sistemet financiare dhe financat publike të një numri të madh vendesh që rezultojnë me teprica pozitive në bilancet e tyre të pagesave. Nga ana e saj, ekonomia botërore po shfaq një situatë të një dizekuilibri evident që, sipas ekspertëve dhe analistëve financiarë, vjen kryesisht si pasojë e dobësive të sistemit monetar ndërkombëtar dhe vetë “shëndetit” të dollarit amerikan. Rikthimi i kërkesës së fortë për të blerë dhe krijuar rezerva ari duket si një përgjigje dhe reagim kundrejt kësaj situate të paqartë e plot me risqe të sistemit financiar e monetar. Mjaft zëra autoritarë në sferën monetare po artikulojnë gjithnjë e më shumë mundësinë e nevojës për të sjellë në axhendën e debateve dhe analizave monetare problemin e një rikthimi të mundshëm në sistemin e etalonit-ar.
Me përjashtime të vogla, siç ishte gushti i 2011, periudhë e “krizën së euros”, që nga 2008 e deri më sot, çmimi i arit vazhdon të rritet dhe me tendencat aktuale, çmimi i tij po bëhet domethënës duke konturuar një “etapë të re në vlerat e tij”. Në analizat dhe debatet aktuale për të shpjeguar këtë fenomen që vlerësohet si “efekt strukturor afat-gjatë” dhe jo thjesht ngjarje koniunkturore, fjalët çelës duket se janë “rritja marramendëse e borxheve publike për vende të veçanta dhe gjithashtu në nivel ndërkombëtar”, “dematerializimi i monedhës, e cila po bëhet gjithnjë e më virtuale dhe konvencionale”, “spekulimet mbi zhvillimet e pritshme në sferën e pariteteve monetare”, “fuqia gjithnjë e më e vogël e monedhave të ndryshme përballë arit” etj.
Shqetësimet që evidenton rritja e çmimit të arit kanë të bëjnë sidomos me faktin se nga viti në vit, sasia e arit që mund të blihet me euro, dollarë, paund, yen, franga zvicerane etj., bëhet gjithnjë e më e vogël. Në 2015 dhe shifra e pritshme e PBB të eurozonës për 2016 dëshmon se megjithëse PBB e 2016 është pothuajse e barabartë me atë të vitit 2008, sasia e monedhave në qarkullim apo në përdorim në të gjitha format e saj, është rreth 28% më e lartë. Përqindjet shumë të ulëta të interesave, shpesh edhe negative për depozitat apo çmimet e aktiveve financiare dhe sidomos të obligacioneve tregojnë se diçka e rëndësishme me natyrë sistemike apo strukturore nuk shkon si duhet në tregjet financiare dhe monetare. Edhe personalitete të shquara në sferën monetare si Kenneth Rogoff nuk ngurojnë të rekomandojnë apo këshillojnë bankat qendrore, sidomos në vendet me ekonomi emergjente, si: Kina, Brazili, Rusia, Afrika e Jugut, India, Meksika etj., që të orientohen drejt blerjes së sasive më të mëdha të arit në vend që të investojnë paratë e tyre duke blerë borxhet dhe bondet e thesarit të vendeve të pasura si SHBA, Britania e Madhe, Gjermania, Franca etj.
Në mënyrë të përmbledhur, ekspertët vlerësojnë se shkaqet kryesore të rritjes së çmimit të arit dhe tendencës në rritje edhe për një periudhë afatmesme 2-3−vjeçare kanë të bëjnë me katër elemente thelbësore: a) Si pasojë e avancimit të situatës dhe politikave monetare e financiare të normave shumë të ulëta të interesit dhe mbi të gjitha atyre të përqindjeve negative të interesit, ruajtja e parasë në forma të ndryshme të saj, kushton gjithnjë e më shtrenjtë. Në nivel global vlerësohet se aktualisht janë 10000 miliard usd që po kërkojnë një “strehim” më të sigurt dhe më fitimprurës se sa oferta e përqindjeve negative të interesit. P.sh., dollari amerikan po shihet me hezitim si e vetmja monedhë strehuese e vlerës për faktin se përqindjet reale të interesit në usd janë tashmë negative (norma aktuale e përqindjeve reale të interesit është – 0.6%); b) Bankat qendrore, në kuadrin e ristrukturimit të rezervave të tyre valutore dhe administrimin më të mirë të risqeve monetare po orientohen gjithnjë e më shumë drejt blerjes së arit dhe krijimit të rezervave valutore në ar; c) Sasia e arit në qarkullim, ose oferta e arit po bëhet relativisht më e vogël dhe më pak e disponueshme, kjo edhe për faktin se zotëruesit e tij janë gjithnjë e më pak të disponueshëm ta shesin atë; d) Prodhimi botëror i arit ka vështirësi t’i përgjigjet kërkesës në rritje për të duke ndikuar kështu në rritjen e çmimit të tij. Rritja e sasisë vjetore të arit është rreth 1.5% në vit, ndërkohë që baza monetare gjatë viteve të fundit është rritur me mbi 400%!
Në literaturën e specializuar dhe debatet e ekspertëve të fushës evidentohen 4 skenarë të mundshëm të evolucionit të çmimit të arit, arsyeve dhe pasojave të tij.
Skenari 1: Thellimi i tendencave deflacioniste që përbën dhe shqetësimin më të madh për bankat qendrore, çon në ulje të vazhdueshme të çmimit të aktiveve financiare, në një situatë të vështirë të bankave, në rritjen e vlerës reale të borxheve dhe të ardhurave për buxhetet nacionale, etj. Bankat qendrore do jenë të detyruara “të provokojnë inflacion” dhe një nga rrugët e mundshme është pikërisht fiksimi i një çmimi të lartë të arit dhe blerje masive sasish ari, çka do prodhonte një reaksion zinxhir në çmimet e argjendit, naftës, lëndëve të para etj., duke provokuar një inflacion të përgjithshëm. Në fakt, ky veprim nuk duhet parë si një “rritje e çmimit të arit” por si një “zhvleftësim i monedhave”. Skenarë të ngjashëm kanë ndodhur në vitet 1933-1934 dhe 1971-1980.
Skenari 2: Rritja e çmimit të arit nga frika e panikut financiar. Kjo është mbi të gjitha një skenar që mbështetet në reaksionet psikologjike të investitorëve apo zotëruesve të monedhave, megjithëse të dhënat reale mund të mos evidentojnë risqe reale paniku financiar. Për të dalë nga kjo gjendje “paqartësie dhe frike”, mjaft aktorë të tregjeve financiare mund të kërkojnë ta gjejnë qetësinë tek ari duke kërkuar të blejnë sasi të konsiderueshme të tij për të “shpëtuar” nga likuiditetet monetare që nuk ju japin sigurinë dhe rentabilitetin e dëshiruar.
Skenari 3: Vazhdimi për një kohë relativisht të gjatë i politikave dhe masave të lehtësimit monetar dhe përqindjeve reale negative të interesave do të provokonte në vazhdimësi një vëmendje më të madhe drejt arit si ruajtës dhe garantues i vlerës duke ndikuar kështu në rritjen e mëtejshme të çmimit të tij.
Skenari 4: Rritja e paqartësive me natyrë gjeopolitike e gjeoekonomike në nivel global. Brexit dhe pikëpyetjet e mëdha mbi të ardhmen e ekonomisë dhe financave Britanike e europiane mbas këtij procesi, thellimi i luftërave me natyrë tregtare dhe luftërat e monedhave ndërmjet vendeve të zhvilluara dhe atyre me ekonomi emergjente, konfliktet e shumta në Irak, Siri, Ukrainë, Kore e Veriut, kriza e refugjatëve, kriza e borxheve, terrorizmi etj., stimulojnë kërkimin e një vendi sa më të sigurt të vlerave monetare deri në qetësimin e situatave, dhe në këtë aspekt, vendi më i sigurt për të ruajtur vlerën mbetet ari. Ray Dalio, një nga themeluesit e një nga hedge fund nga më eficientët deklaron se në këto situata me risk dhe paqartësi të lartë “të mos mbledhësh dhe disponosh sasi të konsiderueshme ari, do të thotë të jesh një njohës i cekët i historisë”. Stan Druckmiller, menaxher i një hedge fund me një rentabilitet kapitale prej 30% në vit për një periudhë 30-vjeçare i këshillon investitorët e tij që “të shesin një pjesë të aksioneve dhe të blejnë ar”.
Revista Bankieri, nr. 21