Mbledhja e taksave dhe zbutja e informalitetit e kthyer në një detyrë patriotike prej kryeministrit Edi Rama është debati i nxehtë i javëve të fundit. Mapo sjell dyshimet dhe analizën rreth tij të tre ekonomistëve të njohur, Prof. Dr. Adrian Civici, ish-ministrit të Financave, Arben Malaj dhe ish-deputetit të PD, Selami Xhepa. Zëvendësministrja e Financave, Irena Beqiraj shpjegon se si do të funksionojë strategjia, që e cilëson edhe si një “hap i vështirë politik, por hapi më i rëndësishëm ekonomik dhe shtetformues i një vendi”
Dyqanet e lagjeve në kryeqytet kanë prej javësh shpesh mungesë të paketave. “Shitësit me shumicë nuk duan të na i shesin me kupon tatimor me shumicë”, na thotë një grua. Arsyeja është se në këtë rast, ata do të dilnin me më shumë të ardhura dhe do të shpalleshin biznes i madh. E gjithë kjo është pas fushatës së fundit të qeverisë që i ka shpallur luftë informalitetit. Zv.ministrja e Financave, Beqiraj thotë se bëhet fjalë për një strategji që përfshin në fillim ndërgjegjësimin e publikut. Një qytetar, që ashtu siç e ka quajtur Rama, i shpall vetë luftë hajdutllëkut duke mos u larguar pa marrë kuponin tatimor. “Nëse nuk ju japin kuponin, mos paguani”, tha Rama. I intervistuar prej mapos, ish-ministri i Financave, Arben Malaj, tani president i Institutit për Politikat dhe Mirëqeverisjen, thotë se është një moment që nuk bëjnë punë kërcënimet. Të tre të intervistuar, si Malaj, Prof.Dr. Adrian Civici, dhe Selami Xhepa, vlerësojnë se ndryshe nga sa duket se është fokusi i qeverisë, kjo e fundit duhet të shmangë apo edhe të mbyllë një sy ndaj mikrobiznesit apo kioskës që sipas tyre, më shumë është një element social se sa diçka që do ndihmonte në rritjen e të ardhurave. “…nga ana tjetër krijon njëlloj qetësie sociale duke krijuar punësime të përkohshme, të ardhura të vogla, por që gjithsesi janë më të mëdha sesa ndihma sociale apo mundësitë e shtetit për të krijuar punësim masiv”, thotë Civici. Një qëndrim të zbutur kërkon edhe Xhepa, ndërsa Malaj i kërkon qeverisë që të ndalë në njëfarë mënyre hovin dhe të mos fokusohet te biznesi i vogël, që sipas tij nuk mund të jetë “lopa e buxhetit”. Ndërkohë të tre janë në favor të lëvizjes së qeverisë nëse ky nuk është një “aksion” frikësues, por një strategji që do formalizonte ekonominë dhe përmirësuar konkurrencën e po ashtu ndihmuar konsumatorin të blinte më lirë. Beqiraj si përfaqësuese e qeverisë thotë se kemi të bëjmë pikërisht me një strategji, e cila sipas saj ka filluar me ndërgjegjësimin. Për kryeministrin Rama, kjo është reforma më e rëndësishme që qeveria e tij po ndërmerr. Ai e ka marrë vetë drejtimin e saj, duke e shpallur si “një luftë mirëfilli patriotike” ndaj evazionit.
Beqiraj: Hap i vështirë politik, por hapi më i rëndësishëm shtetformues
Zëvendësministrja e Financave, Irena Beqiraj thotë se qeveria ka një strategji afatgjatë kundër informalitetit, që ka filluar me ndërgjegjësimin qytetar “duke e kthyer çdo shqiptar në ‘një mbrojtës’ të parave publike”. Opozita, sipas saj, bëri kompromis me informalitetin për 8 vjet me radhë.
Cila është strategjia e qeverisë në aksionin kundër informalitetit dhe sa do të zgjasë ai?
Së pari, më lejoni të theksoj që nuk është aksion, por një reformë, shumë e rëndësishme për Shqipërinë. Nuk ka një zgjidhje të shpejtë, e cila të konvertojë ekonominë informale në formale. Kjo reformë do të jetë padyshim udhëtim i gjatë, i vështirë dhe shumëdimensional. Si e tillë, padyshim kërkon pjesëmarrje të gjerë të konsumatorit, të biznesit, të qeverisë qendrore dhe lokale. Shtylla e parë e strategjisë sonë kundër informalitetit është bashkëpunimi. Bashkëpunim dhe pjesëmarrje aktive e konsumatorëve, duke e kthyer çdo shqiptar në “një mbrojtës” të parave publike, pa të cilat nuk mund të ofrojmë shërbime publike, shkolla më të mira, spitale më të mira, si dhe vendimmarrje më të mira. Bashkëpunim me biznesin e ndershëm, që me të drejtë kërkon një shtet, i cili siguron bazat e një konkurrence të ndershme, një shtet i cili siguron që rregullat dhe ligjet zbatohen njësoj për të gjithë. Qeveria ndërkohë po përgatit një paketë ndryshimesh ligjore, me anë të së cilave synon të shdekurajojë aktivitetin informal dhe të ashpërsojë masat për të gjithë punonjësit, të cilët me veprimet apo mosveprimet e tyre lejojnë aktivitetin informal, moszbatimin e ligjit dhe shmangien e pagesës së taksave.
Ka kritika nga zëra të opozitës se aksioni është një “terrorizim” dhe “frikësim” ndaj biznesit të vogël dhe lidhet ngushtësisht me përdorimin e fjalëve si ‘burg’ e ‘ndëshkim’, a ka një përgjigje qeveria për këtë?
I kuptueshëm qëndrimi i opozitës po të kemi parasysh kompromisin politik të saj me informalitetin për 8 vite me radhë. Nuk ka asnjë mister për mënyrën sesi bashkëveprojnë ekonomia informale dhe shteti. Çdo shembull informaliteti ka si karakteristikë shkeljen e rregullave dhe ligjeve të shtetit, por qëndrueshmëria e ekonomisë informale varet tërësisht nga lidhja dhe qëndrimi që shteti mban karshi këtij sektori. Pozita e djeshme është mbështetur tek informaliteti, duke siguruar qetësinë relative dhe jetëgjatësinë e vetë pushtetit. Nuk ka dyshim që ekonomia informale është përdorur si lubrifikant dhe një formë masive e arbitrazhit social, por varësia prej saj ka penguar gjenerimin e politikave efektive sociale dhe ekonomike, duke rezultuar në mungesën e investimeve, vazhdimësinë e një shteti të dobët, dhe pabarazi të theksuar sociale. Pra, të vendosësh respektimin e “Ligjit” si e vetmja mënyrë për të siguruar prosperitet ekonomik dhe zhvillim të qëndrueshëm, nuk është terrorizëm, as frikësim dhe as gijotinë. Të heqësh dorë nga “përkrahja e informalitetit” është një hap i vështirë politik, por hapi më i rëndësishëm ekonomik dhe shtetformues i një vendi.
A mendoni se operacioni duhej të shoqërohej edhe me lehtësira fiskale veç penaliteteve dhe a janë parashikuar të tilla?
Për hir të krijimit të stabilitetit politik, qeveritë kanë hequr dorë nga paratë publike, duke ua lënë ato sipërmarrësve, të cilët shfrytëzuan burimet dhe njerëzit duke i paguar më lirë se kudo tjetër. Shoqëria shqiptare dhe qeveritë duhet të shmangin një herë e mirë impulsin e të menduarit sot për sot dhe në emër të rrugës më të lehtë të harxhojmë edhe burimet e së nesërmes. Demokracia duhet të funksionojë për të gjitha gjeneratat, dhe jo të bëhet një fantazmë e paaftë për të paguar nesër. Qëllimi kryesor i ekonomisë nuk është të shfrytëzojë, por të ushqejë, krijojë dhe zhvillojë.
Reforma kundër informalitetit synon të krijojë bazën e nevojshme për një kuadër makroekonomik të qëndrueshëm, në afat të gjatë. Kjo reformë kryesisht si fillim synon lehtësim të biznesit në zbatimin e ligjit, krijimin e një klime ku nxiten incentivat për të zbatuar ligjin, dhe ndëshkimin e atyre që me vetëdije nuk zbatojnë ligjin. Nëse të gjithë paguajnë, kuptohet që barra do të ulet për të gjithë. Por nëse vetëm një pjesë e vogël paguan, kuptohet, harxhojmë burimet e së nesërmes duke varfëruar brezat që vijnë.
Banka e Shqipërisë flet për mundësi të krijimit (prej formalizimit) të tregjeve të kapitalit, a e shihni ju këtë si një mundësi?
Absolutisht që po. Ekzistenca e sektorit informal limiton shumë kapacitetin e biznesit për t’u zhvilluar dhe ofruar më shumë punësim dhe investime në sektorë produktivë. Nga ana tjetër, informaliteti nuk i ofron mundësi biznesit të rritet. Bizneset në kushtet e informalitetit e kanë shumë të vështirë të gjejnë burime financiare dhe të përdorin teknologji të reja. Në këto kushte, biznesi është i destinuar të mbetet i vogël dhe jokonkurrues, ekonomia në tërësi e pazhvilluar dhe shoqëria tepër e varfër. Biznesi që është informal apo gjysmë informal e ka të vështirë “të bindë “ofruesit e fondeve për të investuar. Ndërkohë formalizimi do të ulë dhe kostot e financimit. Po jetojmë një realitet sfidues, ku megjithëse norma bazë e interesit është ulur shumë, biznesi e ka të vështirë të marrë kredi, dhe aq më tepër të pamundur ta marrë atë me norma shumë të ulëta.
A ka një zgjidhje tjetër për të formalizuar ekonominë përtej operacioneve të kësaj forme?
Përveç formës së ndërgjegjësimit, bashkëpunimit, rritjes së moralit të taksës dhe ndëshkimit të atyre që me vetëdije nuk zbatojnë ligjin, sistemet demokratike nuk njohin. Shoqëritë njerëzore janë pothuajse unike në aftësinë e tyre për të mësuar nga eksperienca e të tjerëve, përveç atyre që gjithë kohën janë shquar për një mosdashje të dukshme për të bërë këtë.
Cila është përshtypja juaj personale e këtyre ditëve të para menjëherë pas fushatës ndërgjegjësuese?
Një situatë e caktuar vazhdon dhe zhvillohet, derisa gjithkush apo pjesa më e madhe e shoqërisë e kupton çfarë e shkakton atë. Kur njerëzit ndryshojnë sjelljet e tyre, është një sinjal që një situate të caktuar i ka ardhur fundi. Shqiptarët po kuptojnë gjithmonë e më shumë se duhet të kontribuojnë çdo ditë për të pasur shtet. Shteti legjitim nuk importohet, as nuk ofrohet si dhuratë. Shteti legjitim krijohet, duke besuar, duke shprehur hapur opinione konstruktive, të cilat ndihmojnë shtresa të caktuara të shoqërisë të sillen dhe të ndërmarrin veprime në funksion të respektimit të shtetit. Kritikat shpesh pa bazë dhe parashikimet domosdoshmërisht dhe gjithmonë ogurzeza, nuk çojnë në stabilitet dhe prosperitet afatgjatë kaq të nevojshëm për Shqipërinë, por pengojnë krijimin e shtetit legjitim.
Civici: Formalizimi i ekonomisë ndihmon konsumatorin. Duhet parë si një strategji afatgjatë
Në një intervistë për Mapon, Prof.Dr. Adrian Civici thotë se informaliteti në vend është kompleks dhe se përfshin një sërë problemesh strukturore nga korrupsioni deri te padija, ndërsa shpreson që reagimi i menjëhershëm të mos jetë vetëm frikë e momentit që kthehet sërish në informalitet
Si e gjykoni operacionin e ndërmarrë nga qeveria për formalizimin e ekonomisë?
Më shumë sesa aksion, më shumë sesa vullnet politik, do ta mendoja si një strategji afatgjatë të qeverisë shqiptare për të lehtësuar, pse jo, edhe shëruar një nga sëmundjet më të rënda që ka ekonomia dhe financat në Shqipëri, siç është informaliteti. Shifra prej 40-50 për qind që përmendet edhe nga ministri i Financave apo nga institucione ndërkombëtare, e rendit Shqipërinë pa frikë në grupin e vendeve të varfra, në grupin e vendeve në zhvillim, në kategorinë e ekonomive me probleme në institucionalizimin e tyre, ndërkohë që në vende të BE-së, në vende të OECD-së, ku ka vende që me ekonomi emergjence niveli i informalitetit luhatet në intervalin nga 7-8 deri 30-35 për qind. Vendet nordike dhe Zvicra janë në vendet e nderit me nivele informaliteti 7 -12%, ndërkohë që vende si Bullgaria, Rumania, etj., luhaten në nivelet 30-35%.
Pra, të jesh sot me 50 për qind informalitet do të thotë që gjysmën e ekonomisë kombëtare ta kesh jashtë statistikave zyrtare, ta kesh jashtë kontrollit dhe efektit të politikave të tua ekonomike, financiare e sociale, jashtë mundësive për të bërë analiza korrekte se çfarë ndodh me këtë ekonomi dhe me këto financa. Nëse do të ushtrosh të njëjtën përqindje nga ardhurat fiskale që kemi ne sot, në sensin e ngarkesës fiskale të nivelit 24-26% në raport me PBB, i bie që më shumë se 1 miliard euro në vit të mos mblidhen dot për shkak të informalitetit. Kjo shifër nuk ka nevojë për koment.
Duhet theksuar se kjo shkallë informaliteti nuk është një informalitet i krijuar “dje”, por është një informalitet i ardhur dhe konsoliduar në 25 vite tranzicion dhe ndërtimi të një ekonomie tregu defektoze, të një ekonomie kapitaliste akoma me shumë boshllëqe në Shqipëri. Për këtë arsye insistoj në faktin që nuk duhet të konceptohet si një aksion 3-4 javor apo dhe 3-4 mujor, nuk duhet parë thjeshtë si një iniciativë e radhës, por duhet parë si një strategji afatgjatë e qëndrueshme që ndoshta rezultatet e para do t’i japi pas një, dy apo tre vjetësh, për ta futur në shina formaliteti të qëndrueshëm ekonominë shqiptare . Dua të përmend dhe nënvizoj se ato vende që kanë pasur sukses në strategjitë e tyre anti informalitet në fakt kanë përgatitur dokumente dhe studime shumë komplekse dhe paketa të gjera masash përpara se të fillonin një nisëm të tillë. Duke filluar nga një studim për llojet e informalitetit dhe në fakt, teorikisht edhe praktikisht ekzistojnë të paktën 5 lloje informaliteti të ndryshëm në formë dhe përmbajtje nga njëri-tjetri. Së dyti kanë përcaktuar “recetën specifike” për çdo lloj informaliteti, se çfarë masash, çfarë politikash duhen bërë për ta kuruar atë dhe pastaj i kanë hyrë në themel, në zemër problemit të informalitetit për ta luftuar atë.
Në këtë sens, edhe në Shqipëri, ku duhet nënvizuar se nuk kemi të bëjmë me një informalitet të pastër, në kuptimin e fjalës, por informaliteti është i përzierë me korrupsionin, me klientelizmin politik, me shumë fenomene negative kulturore, ryshfetin etj. Por ka edhe një lloj informaliteti tjetër që vjen nga mosdija e paaftësia e një pjese të bizneseve shqiptare për të qenë formalë në plotësimin e dokumenteve, në zbatimin e ligjit me të cilët “lufta” duhet të jetë më ndryshe më e veçantë dhe më e gjatë, më bashkëpunuese e bindëse për t’i futur gradualisht në shinat e formalitetit. Ndërsa kur flasim për korrupsionin kemi parasysh që informaliteti duhet të luftohet me institucione që vetë duhet të rezultojnë sa më formale në kuptimin figurativ të fjalës dhe nuk janë pjesë e bashkëpunimit dhe korrupsionit me biznesin për ta lënë atë në informalitet me qëllime ryshfetesh.
Mesa kuptohet çdo ditë, nga ana e veprimit të qeverisë dhe strukturave të veçanta të angazhuara, duket se po shpaloset një lloj strategjie më e organizuar. U duk sikur do ishte diçka që do prekte fillimisht dhe kryesisht biznesin e vogël, por mesa duket edhe nga deklaratat e Kryeministrit apo ministrave të Ekonomisë e Financave, edhe biznesi i madh dhe ai VIP në mënyrë specifike do t’i nënshtrohen pa asnjë kompromis këtij operacioni antiinformalitet.
Sa efektiv mund të jetë një formalizim i lartë i ekonomisë në momentin që ndodhet Shqipëria?
Do ta ndaja në dy elementë përgjigje e kësaj pyetje. Elementi i parë ka të bëjë me faktin që efektin më direkt që mund të pritet nga ky operacion kundra informalitetit është një rritje e të ardhurave në buxhetin e shtetit qoftë edhe një rritje e shpejtë në sensin kohor. Pra edhe sikur nesër të fillojnë të paguajnë në rregull disa tatime e disa taksa prej biznesit informal sigurisht kjo do rriste të ardhurat në buxhet. Mesa duket në momentin aktual, kur pritet nënshkrimi i marrëveshjes së re me FMN, kur u krijua dhe një gropë 160 milion dollarë në 6 mujorin e parë nga mungesa e të ardhurave, në përshtypje të parë natyrisht lufta kundër informalitetit do të japi efekte për të shtuar të ardhurat në buxhet. Kjo do i krijoi mundësi qeverisë të ketë më shumë mundësi manovrimi për investime sidomos në ato sektorë delikatë që tashmë janë përmendur, që nga mundësia për të financuar pensione e paga më të larta deri te shpenzimet për arsim, shëndetësi, infrastrukturë, etj.
E parë në një këndvështrim më të gjerë, ky është një debat shumë i madh që bëhet edhe sot kudo në botë, se sa cilësore janë shtetet e qeveritë e ndryshme që, duke rritur të ardhurat nga rritja e taksave apo nga formalizimi, sa mirë dhe në mënyrë eficente dinë t’i përdorin ato në funksion të zhvillimit ekonomik e social apo në funksion të mirëqenies kolektive?
Nga ana tjetër, ka shumë ekonomistë dhe përfaqësues të rëndësishëm në institucionet ndërkombëtare të zhvillimit, që mendojnë se në vendet që kanë probleme me varfërinë, në vendet që kanë probleme me punësimin, që janë përgjithësisht vende jo shumë të fuqishme për të ndërmarrë këto lloj politikash, duhet gjetur një ekuilibër midis edhe një “mbyllje syri”, do të thosha të një lloj tolerimi të përkohshëm të biznesit shumë të vogël, të atij që ne e quajmë biznesi i kioskave ose biznesi në rrugë, shërbimeve në cepa pallatesh e periferi qytetesh. Ky vërtet mund të jetë informal se nuk ka kasë fiskale dhe i shmanget sistemit të një pjese të taksave, por nga ana tjetër krijon njëlloj qetësie sociale duke krijuar punësime të përkohshme, të ardhura të vogla por që gjithsesi janë më të mëdha sesa ndihma sociale apo mundësitë e shtetit për të krijuar punësim masiv. Koha e formalizimit të kësaj kategorie biznesesh mund të nënkuptojë dhe një tolerim të përkohshëm.
Natyrisht, ky është një debat që sot bëhet në mjaft vende të botës, megjithëse asnjë shtet në vetvete apo qeveri nuk e pranon hapur këtë lloj “dobësie”. Ai ekziston edhe në vende më të zhvilluara se Shqipëria, bëhet fjalë për vende që kanë nën 10 për qind nivelin e informalitetit, por edhe ato për mikrobiznesin që vetëmbahet dhe në njëfarë mënyre eliminon disa hallet e vështirësitë e sistemeve të përkrahjes sociale për varfërinë, punësimin e vogël etj., tolerohet dhe mbahet nën vëmendje për t’u formalizuar gradualisht. Vendimi për tu formalizuar si me thikë nga sot për nesër ndoshta ka krijuar edhe këtë lloj frike që barazohet ndonjëherë edhe me fjalën represion.
A do ndihmonte formalizimi për një konkurrencë më të ndershme?
Natyrisht, formalizimi elementin e parë më të dukshëm dhe më të rëndësishëm ka pikërisht konkurrencën e ndershme. Më shumë se sa qëllimi i mbushjes së arkës së shtetit, është funksionimi më i mirë i tregut, është transparenca në treg, është vendosja e barazisë midis aktorëve të tregut dhe ndihma kryesore shkon te konsumatori, sepse kur bizneset “ndeshen” në mënyrë transparente në treg, atëherë arrihet ajo që ne ekonomistët i themi “çmimi ekuilibër”, që në fakt është çmimi më i mirë i mundshëm për konsumatorin. Çdo herë që ka informalitet ka ndryshime të menjëhershme të çmimit, çmime abuzive dhe konkurrencë të pandershme që falimenton bizneset e rregullta.
Si e keni parë operacionin këto ditë?
Personalisht vlerësoj që ka elementë pozitivë. Tani jo vetëm që ta japin kuponin, por edhe të ndjekin nga pas që ta marrësh, ndërkohë që ka një dyndje biznesesh për t’u regjistruar në QKR si biznese formale. Megjithatë shpresoj që kjo tendencë të vazhdojë gjatë dhe i druhem frikës që mund të konsiderohet aksion dhe jo strategji e qëndrueshme. Ashtu siç ka eksperienca pozitive në botë ka dhe eksperienca negative, që me të mbaruar kjo frymë aksioni dhe angazhimi total e strukturave të qeverisë ndaj informalitetit, rreziku është që një pjesë e atyre që janë formalizuar të kthehen sërish në informalitet. Çështja është e barazvlefshme me politikat që ndërmerren zakonisht për faljet fiskale. Qëllimi i tyre duhet të jetë jo vetëm futja në formalitet e bizneseve, por edhe krijimi i kuadrit ligjor, institucional e ndëshkues që në një moment të caktuar të jetë e pamundur që ato të rikthehen sërish në informalitet. Vetëm atëherë mund të themi që kemi qenë të suksesshëm.
A duhet të kishte pasur lehtësira fiskale për këtë fushatë?
Natyrisht, eksperiencat më të mira ndërkombëtare dhe rekomandimet e tyre thonë që duhet të aplikohet politika apo filozofia e cilësuar si e “shkopit dhe e karotës”. Nga një anë të gjitha këto masa shtrënguese detyruese që u morën, janë të mira, por nga ana tjetër, një pjesë e bizneseve duhet të kishin si kompensim një lloj amnistie për detyrimet që kanë, afat për t’u përshtatur me kushtet, trajnim dhe edukim për të qenë formal me dokumentacionin dhe rregullat. Njëkohësisht insistoj që për biznesin e vogël duhet të kishte dhe një rishikim taksash që i rëndojnë, që futja e tyre në formalitet të mos u prekë atë nivel minimal fitimi që kanë. Biznesi i vogël në Shqipëri zë mbi 90 për qind të numrit të bizneseve në total dhe në të ardhurat fiskale kontribuon me më pak se 5 për qind. Në këto kushte, një favorizim që i bëhet kundrejt formalizimit të tij, që prapë ka më tepër vlera se ky favorizim fiskal, mund të kishte rezultate pozitive.
A krijon kuponi një rreth të mbyllur që mundëson formalizimin e biznesit në të gjitha nivelet?
Natyrisht, sepse krijohet efekt kaskadë. Mjafton një hallkë e biznesit nga prodhimi deri te konsumatori të kërkojë kupon dhe pastaj është i detyruar gjithë zinxhiri të kërkojë kupon.
Malaj: Biznesi i vogël nuk është ‘lopa e madhe’ që mbush buxhetin
Ish-ministri i Financave, Arben Malaj, president i Institutit për Politika Publike dhe Qeverisje të Mirë, mendon se qasja e qeverisë ndaj informalitetit nuk është e sakta. Ai e sheh atë si aksion të përqendruar te biznesi i vogël dhe frikësimi, që sipas tij, thjesht do ulë konsumin. “Shqiptarët, jo vetëm në këtë rast meritojnë më shumë një qeverisje të mençur sesa një qeverisje të ashpër”, thotë ai.
Si e shihni ju aksionin e qeverisë për të formalizuar masivisht ekonominë?
E para, është e vërtetë që ekonomia shqiptare ka nevojë ta ulë shkallën e informalitetit, niveli i të cilit është afërsisht i barabartë ose pak më i ulët me të gjitha vendet në tranzicion ose vendet e rajonit. Nuk duhet të krijohet situatë paniku apo pasigurie se jemi në një situatë të jashtëzakonshme. Informaliteti ka disa faktorë strukturorë që e ushqejnë dhe e mbajnë gjallë dhe nuk mund të reduktohet në kohë të shkurtër dhe as të eliminohet plotësisht. Bazuar në të dhëna të institucioneve ndërkombëtare, shkalla e informalitetit është 8-12% në vendet më të zhvilluara (OECD). Në grupin e vendeve në tranzicion apo për vende me nivelin e përafërt të të ardhurave për fryme, si Shqipëria, ekonomia informale në 30-35% të PBB-së.
Këto ditë personalisht kam nxitur dhe marrë pjesë në debate publike në media dhe rrjetet sociale lidhur me strategjitë dhe reformat më të mira për reduktimin e ekonomisë informale. Të gjitha studimet ndërkombëtare, ku përfshihet edhe Shqipëria, ballafaqojnë dy përqasje të qeverive me këtë sfidë. Përqasja e parë me fokus aksionet penalizuese dhe përqasja e dytë, ku reduktimi i ekonomisë informale rekomandohet të kalojë nëpër disa etapa. Më konkretisht (i) lehtësim maksimal (ii) formalizim gradual dhe (iii) penalizim për pjesën e mbetur.
Pra lehtësim në maksimum; shkurtim procedurash, kohë pagesash, skema trajnimi, ritrajnimi, mikrokredie; formalizim, ndërsa për atë pjesë që nuk do të përfitojë nga lehtësimi dhe që vazhdon të mbijetojë në mënyrë të përsëritur në informalitet ose parapëlqen të mbijetojë në informalitet, ajo pjesë që vjen e bëhet më e vogël, ndaj saj merr fokus penalizimi.
Nga debatet publike duket sikur ka një fokus për të justifikuar aksionin kundër informalitetit, prezantohet sikur problemi më i mprehtë i ekonomisë sonë dhe zgjidhja e artë për rritjen e të ardhurave, investimeve, rrugëve, shkollave, spitaleve, është biznesi i vogël. Ndonjë pseudo-ekspert deklaron me fodullëk se njeh shumë mirë legjislacion europian të TVSH-së dhe shifrat e buxhetit të shtetit, dhe këmbëngul se në asnjë vend europian nuk ka përjashtim nga TVSH-ja për biznesin e vogël dhe se biznesi i vogël në Shqipëri sjell 75 për qind të të ardhurave të buxhetit. Mashtrimi apo papërgjegjshmëria e ekspertëve me argumente dhe shifra të tilla zbulohet shumë lehtë. Mjafton të lexosh direktivat e BE-së për TVSH-në dhe pasqyrat e buxhetit në fund të vitit për të parë se sa i vogël është kontributi i biznesit të vogël në të ardhurat gjithsej, jo më shumë se 2% e PBB-së, ose 8% e të ardhurave totale buxhetore. Në asnjë rast biznesi i vogël nuk konsiderohet ‘lopa e madhe’ për të mbushur buxhetin.
Atij i njihen, si të thuash, disa impakte amortizuese që kanë ndikim pozitiv, si ulja e varfërisë, ulja e papunësisë dhe korrigjimi i disa deformimeve të tregut, por në asnjë rast misioni i biznesit të vogël nuk është mbushja e arkave të buxhetit, por reduktimi i problemeve sociale. Duke parë fokusin dhe tempin e aksionit, dua të ritheksoj ato që literatura rekomandon si raste të suksesshme, reformat e mirëstudiuara, graduale dhe me fokus lehtësimin dhe jo penalizmin. Shqiptarët, jo vetëm në këtë rast, meritojnë më shumë një qeverisje të mençur, sesa një qeverisje të ashpër. Qeverisja e mençur ka në fokus lehtësimin e të bërit biznes, ndërsa një qeveri e ashpër përditë kërcënon se do rritë gjobat, do të sekuestrojë mallin, makinat, apo se do të konfiskohet çdo gjë. Kjo përqasje penalizuese nuk ka rezultuar e suksesshme në asnjë vend demokratik dhe nuk jep rezultate të qëndrueshme. Kështu që duke e mbështetur reduktimin gradual të informalitetit, mendoj që: E para, qeveria duhet të ketë një dokument serioz, që është një strategji, që qartëson objektivat, qartëson reformat, qartëson targetin se çfarë do të arrihet në afat të shkurtër, në afat të mesëm në afat të gjatë. E bën atë lehtësisht të kuptueshme dhe të monitorueshme dhe krijon një bazë më të mirë për t’u përballur me një sfidë që nuk është e lehtë dhe që kërkon reforma strukturore më të qëndrueshme sesa një aksion.
Qeveria thotë se ka një strategji sa i përket procesit?
Një nga këshillat që i jepet qeverisë në kohë të krizave është se duhet të ketë një strategji komunikimi, që nuk ka të bëjë me sa herë dalin në televizor anëtarët e qeverisë apo mbështetësit e saj, por me rritje të transparencës maksimale. Minimalisht, para se të fillojë aksioni, një qeverisje e mirë kërkon që draft-strategjia të ndahet me publikun me grupet e interesit, që ata të ndërgjegjësohen të bëhen pjesë e sfidës. Këto debate duhet të bëheshin që në momentin e parë. E dyta, kjo strategji prezantohet me gjithë publikun, jo me një grup, as thjesht këshillat ekonomikë apo këshilli i taksave. Në fund të fundit janë taksapaguesit shqiptarë, janë grupet sociale që paguajnë kostot e keqqeverisjes apo përfitojnë nga mirëqeverisja. Mbi të gjitha, ne kemi një problem historik me qeverisjen e vendit tonë, i shkruajmë bukur, por i implementojmë keq dhe nuk i monitorojmë më dokumentet kryesore të qeverisjes. Për shembull, çfarë ndodhi me fushatën e luftës online kundër korrupsionit; ka një deklaratë javore, ka ndonjë deklaratë ditore apo mujore për të kuptuar se diçka nuk po ecën, se po të kishte suksese të mëdha, do kishim çdo ditë një deklaratë për shtyp. Të gjitha këto i them nga detyrimi edhe publik, edhe si ekspert i ekonomisë për t’i ndarë me kolegët opsionet alternative.
Cili do ishte impakti në ekonomi i mbledhjes së më shumë taksave? A mos është më mirë që shteti të lejojë përdorimin e këtyre parave prej vetë biznesit për sa kohë që administrata ka probleme të korrupsionit dhe keqmenaxhimit?
Nuk mund të paragjykoj se si do të përdoret ajo që synohet të arrihet. Por problemi është që rezultati i arritjes së objektivave ndryshon nga strategjia si do ta arrish. Nëse qeveria do të përqendrohet në fushata penalizuese dhe fokusohet kryesisht te biznesi i vogël, ajo do ta vrasë konsumin, rritjen ekonomike dhe do prodhojë më shumë papunësi e varfëri në një kohë të vështirë, kur niveli i tyre edhe pa këtë fushatë është shumë i lartë dhe për disa familje në pragun e mbijetesës. Në rast se reduktimi i informalitetit do të synohet nga lehtësimi dhe formalizimi, krijohen premisa pozitive në pritshmëritë, konsumin, investimin edhe privat. Sa për debatin ideologjik: qeveri e madhe apo shoqëri e madhe, taksa të ulëta apo taksa të larta, këshilla për qeveritë dhe studiuesit, pas krizës globale, mendoj se zgjidhjet për të reduktuar varfërinë dhe papunësinë janë më të dobishme kur janë sa më pak ideologjike dhe jo të ushqyera nga rritja e ballafaqimeve të ashpra partiake, ku në fasadë synon populizmi dhe në thelb ndodh përkeqësimi i ekonomisë, sic ndodhi në Greqi.
A mendoni se ndërgjegjësimi dhe marrja e kuponit tatimor prej qytetarëve do ndikojnë në ulje të evazionit edhe te biznesi i madh, duke krijuar kështu një rreth të mbyllur?
Jo, jo, bizneset janë të ndara se kush përfshihet në TVSH, kush nuk përfshihet, ka një fashë edhe në vendet e Bashkimit Europian deri në çfarë mase biznesi i vogël që nuk përfshihet në TVSH. Studimet profesionale edhe të kohëve të fundit këshillojnë qeveritë të vlerësojnë se kuponi tatimor apo kasat nuk janë shkopi magjik i uljes apo zhdukjes së informalitetit. Një studim i FMN-së, i kryer në vitin 2015, këshillon qeveritë që të mos nguten me fushatat për kasat. Edhe ne kemi shembuj të freskët dështimi, p.sh, ajo që ndodhi me 26 milionë dollarë që u blenë kasat, të cilat iu dhanë biznesit. Ato nuk ishin dhuratë e qeverisë, ato u paguan indirekt nga taksapaguesit shqiptarë. Në fakt qeveria nuk ka burim tjetër veç taksave të shqiptarëve, pra shqiptarët i paguan ato kasat që u blenë me aq shpejtësi. Biznesit iu imponuan pajisje dhe sisteme raportimi “moderne”, por me kosto mirëmbajtjeje e shërbimi të shtrenjtë. Në mënyrë figurative kjo ishte si t’i japësh një njeriu që e do telefonin thjesht për të folur, (ai nuk e përdor për internet, për video, për filma e asgjë tjetër) një Iphone 6. Pra, të ketë një pajisje kaq të shtrenjtë për një shërbim kaq të thjeshtë. Presioni që bëhej nga administrata; që unë nuk dua t’ia di, ju duhet të keni pajisje të teknologjisë së fundit dhe unë/administrata fiskale duhet ta kem çdo gjë në kohë reale, është një kosto shumë e madhe për biznesin e vogël. Qeveria nuk duhet të vendoset në pozicione dominuese mbi biznesin, qeveria nuk duhet të favorizojë vetveten, në mënyrë që ajo ta ketë më të lehtë. Këto janë politika, mentalitete që në fakt e vrasin rritjen ekonomike. Por, në qoftë se biznesi vetë aplikon software moderne për të ulur kostot e tij dhe modernizuar biznesin e tij duke rritur transparencën e tij apo monitoruar biznesin e tij nga shtëpia dhe pasur në kohë reale dokumentacionin dhe rezultatin financiar, kjo ka të bëjë me menaxhimin e biznesit….Kurse marrëdhënia me taksapaguesit duhet të synojë kosto sa më të thjeshta. Ajo që ndodhi me kasat rezultoi pa sukses, sepse nuk mund të kërkosh teknologji moderne dhe të shtrenjtë për të gjithë taksapaguesit e vegjël shqiptarë, që në disa raste të ardhurat i kanë shumë të vogla. Qeveria duhet të shpjegojë çfarë ndodhi me fushatën e taksave, se u propagandua si fushatë e madhe dhe u shpenzuan 26 milionë dollarë para të taksapaguesve shqiptarë. Pse nuk funksionoi? Çfarë nuk funksionoi me karburantet, se u propagandua me të madhe që shitja e karburantit do të ndiqej online në zyrat e Tatimeve. Pra, na kanë dështuar disa reforma dhe pa ditur faktorët, pa bërë një analizë, tani themi mjafton të marrim kuponin dhe çdo gjë do të funksionojë. Miqësisht, e kam shumë të vështirë për shkak të statusit që kam pasur si Ministër Financash të duket sikur e kundërshtoj këtë objektiv të qeverisë, reduktimin e ekonomisë informale. Jam plotësisht dakord të kemi një strategji të reduktimit të ekonomisë informale. Por duhet të bindemi që ne na bën të suksesshëm një strategji që ka tre elementë: lehtësim, formalizim, pastaj penalizim. Çdo aksion që paraqitet si strategji që ka në thelb kuponin apo biznesin e vogël, edhe sikur të krijojë disa të ardhura, ato e para, do jenë të ardhura që dëmtojnë rritjen ekonomike; e dyta, do të jenë të paqëndrueshme. Suksesi i strategjive dhe aksioneve të qeverive varet ndjeshëm nga kredibiliteti i institucioneve qeverisëse. Kredibilitet që bazohet te rezultatet e tyre konkrete dhe të qëndrueshme, kredibilitet që rritet nga rezultatet në luftën kundër kontrabandës dhe krimit të organizuar, kredibilitet që duhet të vijë nga reformat me pronë dhe administratë publike, e cila duhet të jete sa më profesionale, stabël, e përkushtuar, sa më e motivuar dhe e shpërblyer.
Xhepa: Çështje e vështirë, në një shoqëri që ka pak respekt për ligjin
Specialisti i ekonomisë dhe ish-deputet i PD-së, Selami Xhepa mendon se kemi një çështje shumë komplekse dhe se qeveria duhet të shtojë më shumë elemente, përfshi edhe lotarinë e kuponit që do nxiste qytetarët ta tërhiqnin atë. “Megjithatë, shitësve ambulantë, ata që shesin produkte nëpër cepa pallatesh, nuk mendoj se është e nevojshme t’iu kërkohet kuponi tatimor. Mjaft që ata mbajnë veten në punë dhe nuk bëhen barrë për buxhetin e shtetit”, – thotë ai.
Si e shihni operacionin e nisur nga qeveria në drejtim të formalizimit të ekonomisë? A mendoni se nisma mund të ketë sukses?
Mendoj se nevoja për të pasur një shoqëri të moralshme dhe të përgjegjshme, si dhe ekonomi të shëndetshme, është e kuptueshme dhe e mirëpritur, ashtu sikurse edhe arritja e një misioni të tillë është e vështirë dhe, nganjëherë edhe problematik. Në këtë kuptim, çdo aksion politik dhe reformë që ndërmerret nga qeveria është pozitive dhe duhet mbështetur nga e gjithë shoqëria, grupet e biznesit dhe spektri politik. Duke qenë një çështje shumë komplekse dhe e vështirë, veçanërisht për një shoqëri si e jona që ka pak respekt për ligjin, edhe elementët e forcës në procesin e zbatimit kanë rëndësinë e tyre. Një mori reformash lehtësuese për klimën e biznesit që janë zbatuar prej kohësh, duhet të zbatohen nga të gjithë. Për shembull, të regjistrosh një biznes, është një veprim shumë i thjeshtë dhe mund të realizohet pothuaj pa asnjë kosto. Edhe pse këto ditë shfaqen radhë të gjata nëpër sportele, kjo vjen nga fakti se firmat nuk e kanë kryer këtë veprim në kohën e fillimit të aktivitetit. Po kështu, edhe lëshimi i kuptonit tatimor të shitjes së një produkti është një akt bazik kontabiliteti për të miradministruar pronën tënde – por edhe për t’i paguar shtetit atë detyrim që e paguan çdo rrogëtar – edhe ata që marrin paga shumë më të ulëta se një i vetëpunësuar. Nëse taksat janë të larta dhe duhen ulur, kjo është një çështje tjetër. Personalisht besoj se ka hapësira, veçanërisht për mikrobiznesin, që taksat mund të ulen, pasi nëse mblidhen edhe të gjitha tarifat lokale që ata paguajnë, në raport me xhiron dhe të ardhurat, përqindja e taksave dhe tatimeve është disproporcionale në krahasim me bizneset e mëdha. Një masë e tillë, për shembull, jo vetëm që do të shtonte shanset e suksesit të këtij aksioni, por edhe do të inkurajonte biznese të reja. Një tjetër masë ligjore që ishte parashikuar të fillonte nga zbatimi ishte lotaria tatimore. Organizimi i lotarisë tatimore i bën vetë qytetarët të interesuar për të tërhequr kuponin tatimor pas çdo blerjeje. Edhe pse lotaria tatimore ishte parashikuar në ligjin e procedurave tatimore, nuk duket se nga ministria ka ndonjë masë që e bën të zbatueshme një gjë të tillë.
Duke supozuar një sukses të mundshëm, çfarë përfiton dhe çfarë humb ekonomia shqiptare në këtë rast?
Formalizimi i ekonomisë është gur themeli në suksesin ose dështimin e një biznesi. Në të kundërt, edhe biznesi më i suksesshëm do të dështonte në rast se një tjetër konkurrent do të vepronte jashtë rregullave fiskale dhe të legjislacionit ekonomik. Prandaj dhe lufta ndaj informalitetit është me rëndësi jetike për të patur një ekonomi të shëndetshme. Nuk mendoj se nga lufta ndaj tij ka të humbur, përveçse të fituar. Megjithatë, shitësit ambulant, ata që shesin produkte nëpër cepa pallatesh, nuk mendoj se është e nevojshme t’iu kërkohet kuponi tatimor. S’ka pse ta çojmë këtë aksion deri tek shitësit e “byrekëve”. Këta shitës të vegjël kanë taksa fikse që i paguajnë në bashki dhe them se kaq mjafton për ta. Mjaft që ata mbajnë veten në punë dhe nuk bëhen barrë për buxhetin e shtetit.
Banka e Shqipërisë flet për mundësi të krijimit (prej formalizimit) të tregjeve të kapitalit, a e shihni ju këtë si një mundësi?
Nuk mendoj se mungesa e tregut të kapitaleve u atribuohet thjesht dhe vetëm “bilanceve të dyfishta”, për të cilat përsëri edhe ky aksion nuk besoj se do të arrijë ndonjë sukses spektakolar. Mungesa e tregut të kapitaleve në vendin tonë lidhet me faktorë më të rëndësishëm, mbi të gjitha me mungesën e një kulture financiare, besimi e bashkëpunimi midis sipërmarrësve etj. E ardhmja e tregut të kapitaleve në Shqipëri është shumë e zbehtë dhe i përket një të ardhmeje të largët.
A ka një zgjidhje tjetër për të formalizuar ekonominë, përtej operacioneve të kësaj forme?
Siç edhe e theksova, “kërbaçi” duhet shoqëruar edhe me “karota”. Veçanërisht, ulja e barrës së taksave, veçanërisht për mikro bizneset; aplikimi sa më shpejt i lotarisë tatimore ose vendosja e rimbursimit të një përqindjeje të faturave të blerjeve të mallrave qytetarëve, do ta bënin qytetarin shumë të interesuar të tërhiqte faturat tatimore dhe biznesi do të regjistronte me saktësisht veprimtarinë e vet ekonomike. Ka dhe instrumente të tjera që qeveria mund t’i shqyrtojë. Për shembull, shteti mund t’i japë si detyrë inspektorit tatimor edhe regjistrimin – pa asnjë penalitet – të mikrobizneseve, të cilët nuk kanë as njohjet dhe as mjetet për ta kryer vetë një gjë të tillë. Së dyti, performanca e inspektorit tatimor nuk duhet të matet vetëm me sa të ardhura ka grumbulluar në buxhet. Përkundrazi, detyra kryesore e një inspektori duhet të jetë të ndihmojë që një biznes që punëson vetëm dy vetë, të punësojë mundësisht tre, katër e më shumë. Pra, sa vende pune ka hapur çdo biznes që ata kanë nën mbikëqyrje, duhet të jetë kriteri më i rëndësishëm i punës së administratës tatimore. Kur kriteri vlerësues i punës së inspektorit është thjesht sa para arkëton, atëherë është e natyrshme që prirja e tyre do të jetë drejt masave shtrënguese, vjeljes “së dhunshme” të detyrimeve tatimore, abuzimi me kompetencat e tyre etj. Pikërisht për këto arsye jam pesimist në rezultatet që pritet të arrijë ky aksion, që gjithsesi do të vjelë ca ta ardhura më shumë, por pa arritur të shndërrohet në një filozofi punë permanente, dhe pa e shëndoshur mjedisin e biznesit.
Shumë njerëz dyshojnë se ky është një sulm ndaj biznesit të vogël, por kryeministri e mbrojti duke thënë se formalizimi i këtij të fundit do të sjellë për rrjedhojë edhe goditjen e evazionit te biznesi i madh. Mund të ndodhë kjo? Pra, a është formalizimi një rreth i mbyllur, ku pasi biznesi i vogël lëshon kupon, i madhi detyrohet ta ndjekë në shitjet me shumicë?
Merr mprehtësi qëndrimi ndaj mikrobizneseve, sepse problemi tek ata është më shumë social se sa ekonomik. Shumica e tyre qëndrojnë në orë të gjata pune për të nxjerrë ushqimin bazik të familjes. “Biznesmenë” të tillë vijnë nga shtresa shoqërore përgjithësisht të ulëta dhe pa njohuri të nevojshme ligjore, fiskale, etj. Pikërisht këta duhen regjistruar nga vetë administrata dhe të krijohen shërbime administrative nga tatim-taksat që ta kryejnë këtë shërbim pa pagesë dhe pa penalitete. Ndërkohë, evazioni i vërtetë kryhet nëpër bizneset e mëdha, të cilët edhe pse janë të regjistruar dhe paguajnë edhe taksave, nënraportojnë shitjet dhe krijojnë rrjedhje të mëdha për financat e vendit.
Cila është përshtypja juaj personale e këtyre ditëve të para menjëherë pas fushatës ndërgjegjësuese?
Ndjesia që të krijohet është ajo e një frike dhe një lloji “terrori tatimor” që është krijuar nëpër sipërmarrjet, të mëdha dhe të vogla të vendit. Qeveria duhet të organizojë punën jo me “skuadrilje” që nisen me misione të posaçme në terren. Mënyra se si u servir ky aksion qeveritar të lë një përshtypje jo të këndshme. Mund të ishte organizuar një tryezë debati dhe konsultimesh mes aktorëve që përfshihen, të ishte kryer një fushatë ndërgjegjësimi më e madhe te tatimpaguesit; mund të propozoheshin ristrukturime të drejtorive tatimore dhe në fund, mund të krijoheshin grupe “task force” për të kontrolluar situatën në terren. Pra, qeveria duhet të kishte dhënë një qasje me strategjike dhe jo lançime aksionesh që tashmë janë bërë modë – për energjinë, për pronat, për ndërtimet, tani për tatimet etj. Organizimet me aksione janë shumë afatshkurtra dhe nuk do të garantojnë qëndrueshmërinë e kësaj mase, që është ndër më thelbësoret për të siguruar një mjedis biznesi të ndershëm për të gjithë.