Ekspertët: Pse bizneset kanë kaq shumë detyrime, ja rrugëzgjidhjet

Flasin: Hysen Çela, i IEKA; Nikolin Jaka, kryetar i Dhomës së Tregtisë, Tiranë; Elvin Meka, i UET; Panajot Soko, drejtor finance; Agim Binaj, kontabilist; Artan Gjergji, Ekspert i Tregjeve Financiare….

Monitor

Ekspertë të ekonomisë dhe kontabël japin arsyet kryesore se pse bizneset shqiptare kanë një nivel kaq të lartë të levës financiare (detyrime/kapitalin e vet), duek parashtruar dhe sugjerimet se si mund të zgjidhet kjo situatë, nga pastrimi i bilanceve dhe deri tek amnistia.

Flet Hysen Çela, Prof. As. Dr., President i Institutit të Ekspertëve Kontabël të Autorizuar (IEKA), Zv.president FCM

Të garantohet raportimi financiar

Të dhënat e paraqitura në tabelë duket se janë marrë nga pasqyrat e pozicionit financiar (njohur ndryshe si bilanci kontabël), të disa shoqërive tregtare, ndërsa treguesi i llogaritur d.m.th. raporti midis detyrimeve (borxhit) në total dhe kapitaleve të shoqërive (njohur ndryshe si treguesi i levës financiare) synon të vlerësojë raportin apo përpjesëtimin që vendoset midis detyrimeve dhe kapitalit në financimin e aktiveve të shoqërive tregtare.

Ndonëse ky raport është i rëndësishëm dhe zakonisht përdoret për të gjykuar lidhur me qëndrueshmërinë financiare të shoqërive tregtare, për të bërë një vlerësim më të plotë, ai duhet të shoqërohet edhe me llogaritje e vlerësime të disa treguesve të tjerë, që mbajnë parasysh si performancën financiare, ashtu edhe flukset e parasë të gjeneruara nga shoqëritë tregtare.

Sidoqoftë, me këtë tregues mund të vlerësohet aftësia e shoqërive tregtare për të shlyer/paguar detyrimet.

Nga praktika botërore, raporti optimal midis detyrimeve dhe kapitalit do të ishte 1 ose 100%, çka do të thotë se shoqëria tregtare apo entiteti i biznesit duhet t’i ketë të balancuara detyrimet me kapitalin. Megjithatë, ky tregues varet shumë nga specifikat e sektorit të ekonomisë ku vepron entiteti dhe nga raporti që ekziston midis aktiveve afatshkurtra (qarkulluese) dhe atyre afatgjata (joqarkulluese). Shoqëritë tregtare që kanë shumë aktive afatgjata e kanë të nevojshme të kenë edhe shuma të mëdha të kapitalit, për të financuar investimet e tyre afatgjata.

Nëse ky tregues rritet përtej 1 ose përtej 100%, kjo rritje tregon se shoqëria po financohet më shumë nga kreditorët se sa nga burimet e veta (kapitalet e veta), fakt i cili konsiderohet si një prirje negative. Huadhënësit dhe kreditorët zakonisht preferojnë që ky tregues të ketë tendencë uljeje, pasi vetëm kështu interesat e tyre janë më mirë të mbrojtura në rastet kur veprimtaria e biznesit përkeqësohet. Shoqëritë tregtare që e kanë këtë tregues të lartë, si rregull nuk janë atraktive për huadhënësit.

Për shumicën e shoqërive tregtare, maksimumi i mundshëm i raportit midis detyrimeve dhe kapitalit është në intervalin 1,5 – 2 ose më i ulët. Për kompanitë e mëdha, ky raport mund të jetë edhe më i madh se 2, ndërsa kur bëhet fjalë për shoqëritë tregtare të vogla e të mesme, një indeks më i madh se 2 do të ishte i papranueshëm, pra nuk do të ishte normal. Nisur nga ky argumentim do të gjykoja se një raport 1,5 ose 150% do të ishte një raport normal, i cili si rregull, tregon për qëndrueshmërinë financiare të një shoqërie tregtare.

Rritja e këtij treguesi përtej 2 ose përtej 200%, tregon se shoqëria tregtare nuk do të jetë në gjendje të gjenerojë sasinë e nevojshme të parave për të plotësuar detyrimet ndaj të tretëve.

Por edhe një raport shumë i ulët, ndonëse tregon për entitete biznesi të mirëkapitalizuara, nuk konsiderohet normal, pasi nuk stimulon sa duhet eficencën dhe përpjekjet për rritjen e fitimeve.

Të vijmë te tabela. Nëse do të mbajmë parasysh sa më lart, shumë pak nga shoqëritë tregtare të marra në analizë e kanë treguesin e raportit midis detyrimeve dhe kapitalit në nivelin të themi 0,7 – 2,5 (ose nga 70 deri në 250%) (siç shihet intervali i konsideruar për mjedisin tonë është konsideruar pak më i ndryshëm nga i normali i praktikës botërore).

Nga 200 shoqëri tregtare të analizuara, rreth 25% e tyre e kanë këtë tregues në parametra afërsisht normalë, ndërsa më shumë se 30% të tjera e kanë këtë tregues më të lartë se normalja dhe në disa raste, treguesi është ekstremisht i lartë, çka tregon për një rrezik të shtuar të mospërmbushjes së detyrimeve apo për frenim të aktivitetit. Edhe në ato raste kur treguesi është më poshtë se intervali normal, situata nuk mund të konsiderohet pozitive, pasi ndonëse burimet financiare të veta duket se janë me tepri, dhe pothuaj mbulojnë nga ¾ deri në 90 për qind të aktiveve që zotërohen, një situatë e tillë pengon nxitjen apo stimulimin për të punuar për rritjen e eficencës dhe të fitimeve marxhinale të shoqërive tregtare.

Tabela përmban edhe raste kur kapitalet e veta janë negative. Këto raste flasin për një situatë financiare të përkeqësuar, e cila nëse nuk ristrukturohet si duhet, mund t’i vendosë shoqëritë tregtare para falimentimit, duke qenë se mungojnë burimet për të vazhduar më tej veprimtarinë.

Sidoqoftë, devijimet e konsiderueshme nga mesatarja normale nuk mund të vlerësohen pa një analizë të plotë të përbërjes së detyrimeve, të vjetërsisë së tyre, etj.

Natyrisht në këto raste nuk përjashtohet edhe mundësia e pasaktësive në raportimin financiar që lidhet qoftë me klasifikime e paraqitje të papërshtatshme, mospërfshirje të të gjitha efekteve të ngjarjeve dhe transaksioneve, vlerësime të papërshtatshme, gabime, mashtrime, etj.

Kreditimi i bizneseve në këto rrethana bëhet i vështirë, pasi një koeficient i lartë është tregues i rrezikut të shtuar të moskthimit të kredive nëse ato jepen. Kështu që, për të rritur frymëmarrjen e bizneseve përmes kreditimit, është e nevojshme të përmirësohet cilësia e raportimit financiar. Kjo do të kërkonte që të gjitha palët që garantojnë raportimin financiar (kontabilistet dhe audituesit), të njohin dhe të zbatojnë me rigorozitet kërkesat e standardeve kombëtare apo ndërkombëtare të raportimit financiar (SKK/SNRF), dhe të respektojnë të gjitha standardet përkatëse profesionale dhe etike dhe të kontribuojnë në formalizimin e ekonomisë dhe luftën kundër informalitetit.

I gjithë ky proces kërkon edhe një mbikëqyrje e monitorim sa më eficent dhe përfshirje aktive të shumë aktorëve të tjerë.

………………

Flet Nikolin Jaka, kryetar i Dhomës së Tregtisë, Tiranë

Duhet amnisti për formalizimin e ekonomisë së vendit

Pse bizneset shqiptare nuk preferojnë të rrisin kapitalin, por preferojnë të rrisin detyrimet dhe çfarë problemesh mund të sjellë kjo në të ardhmen?

Problematika me të cilën ndeshet sot sipërmarrja jonë është e shumanshme. Sistemi i taksimit është një ndër arsyet kryesore që nuk e lejon sipërmarrjen të zhvillojë aktivitetin e tij dhe të zgjerojë investimet. Normalisht, taksat e ulëta formalizojnë ekonominë. Por nëse ne pretendojmë në sensin pozitiv, të aplikojmë taksën e ulët, duhet të jemi rigorozë ndaj zbatimit të ligjit, të zgjerojmë bazën e tatimpaguesve dhe, njëkohësisht, të jemi të kujdesshëm edhe ndaj evazionit fiskal dhe kontrabandës. Përtej kësaj, ka dhe një mungesë të orientimit në drejtimin e duhur të investimit të kapitaleve për kompanitë e konsoliduara në treg. Kjo ka çuar në pyetjen që ju parashtroni, pra jo rritje të kapitalit, por shkojnë në rritjen e detyrimeve. Por, nëse do të ecet më tej në këtë lloj dimensioni, kjo do të kthehet në bumerang për bizneset, duke iu ulur në mënyrë të vazhdueshme besueshmërinë në treg dhe duke ulur vlerën reale të aseteve që ato zotërojnë. Kapitali i bizneseve duhet të jetë në zgjerim e jo “në fshehje” të asaj çfarë kompanitë zotërojnë në të vërtetë. Kjo do të sillte për to një qasje krejtësisht të re. Nga njëra anë nuk do të zhvlerësohej ajo çfarë në të vërtetë zotërojnë kompanitë dhe çfarë është më e rëndësishme do të bënte të mundur dhe të domosdoshme krijimin dhe listimin në bursë. Mendoj që kompanitë tona e kanë fituar pjekurinë për të qenë në tregun gjithnjë e më global, nuk duhet të rrisin detyrimet, por duhet të jenë konkurrentë me asetet e tyre, duke qenë pjesë e sistemit të bursës, kërkesë e hershme, por e parealizuar deri tani.

Sa problem përbën kjo për bizneset që duan të rriten apo investojnë përmes marrjes së kredisë, apo për bankat në vendimet e tyre për kredidhënie?

Marrëdhënia banka si biznes dhe biznesi nga ana tjetër mbetet mjaft problematik. Me gjithë ndërhyrjet e herëpashershme nga Banka Qendrore dhe kërkesat e vazhdueshme të biznesit për lehtësim kushtesh në marrjen e kredive për zgjerim investimi, kjo marrëdhënie mbetet e vështirë. Shto këtu dhe fshehjen e kapitalit real, banka zhvlerëson me të drejtë pasurinë që shkon mijëra euro, për shkak të asaj çfarë kompanitë deklarojnë në të vërtetë. Ky është një problem dhe shqetësim real që vetë sipërmarrja duhet ta rregullojë që bankat të mund të vlerësojnë realisht kolateralin e asaj çfarë kompanitë zotërojnë.

Sipas bizneseve, ka sipërmarrje që një pjesë të konsiderueshme të detyrimeve i kanë krijuar fiktive në vite si një element për të paguar më pak taksa. A e shikoni një amnisti kapitale si zgjidhje të këtij problemi?

Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë së Qarkut të Tiranës e ka kërkuar me ngulm ligjin për amnistinë fiskale, duke e trajtuar atë jo si një ligj faljesh, por si një reformë e domosdoshme për ekonominë e vendit. Me qëllimin e vetëm, në shërbim të formalizmit të ekonomisë së vendit. Ky formalizim mundëson krijimin e sistemeve financiare që lehtësojnë mënyrën e gjetjes së financimeve për nisma të reja nga sipërmarrja private në zhvillimin ekonomik të vendit. Është e rëndësishme që eficienca e parave dhe depozitave shqiptare të jetë në nivelin e duhur të përfitimit për ta dhe për ekonominë tonë.

…………….

Flet Prof.Asoc.Dr. Elvin Meka, Zv.Dekan i Fakultetit Ekonomik dhe Përgjegjës i Departamentit të Financës në UET

Të fillohet puna për të synuar zhvillimin e tregut të obligacioneve afatmesme dhe afatgjata të korporatave

Pse bizneset shqiptare nuk parapëlqejnë të rrisin kapitalin, por preferojnë të rrisin detyrimet dhe çfarë problemesh mund të sjellë kjo në të ardhmen?

Është e vërtetë se rreth 70 për qind e 200 shoqërive më të mëdha në vend janë mbi nivelin “preferencial” prej 70 për qind të bankave për akordim huamarrje, por duhet të kihet parasysh se ky nivel është thjesht orientues dhe jo normë, pasi sektorë dhe industri të ndryshme kanë norma të ndryshme të përdorimit të levës financiare dhe kjo është më se e zakonshme dhe natyrale në biznes, në gjithë botën dhe pashmangshmërisht edhe në Shqipëri.

Për sa i përket rritjes së madhësisë së kapitalit nga bizneset, kjo është një çështje komplekse, pasi së pari, kapitali aksionar ka një kosto të tijën dhe për aksionerët ajo nënkupton një investim afatgjatë, për të cilin do të duhet të marrin përsipër një rrezik të caktuar, si çdo lloj tjetër investimi afatgjatë. Gjithashtu, në kushtet kur asnjë shoqëri në Shqipëri nuk i ka aksionet lirisht të tregtueshme dhe të transferueshme në një treg kapitali, aksionet e këtyre shoqërive mbeten thuajse tërësisht jolikuide, duke i ekspozuar aksionerët edhe përballë një rreziku të tillë. Së dyti, nëse i hidhet një sy natyrës së detyrimeve, vihet re se një pjesë e rëndësishme e tyre dhe për shumicën e shoqërive ato janë detyrime afatshkurtra, për të cilat jo gjithnjë kërkohet financim nga bankat dhe që jo gjithnjë janë detyrime ndaj bankave. Së treti, prirja e përdorimit më të madh të borxhit, apo detyrimeve ndaj të tretëve, kundrejt kapitalit aksioner, pra përdormi i levës financiare, është një shtysë dhe ngasje natyrale e shumë bizneseve kudo në botë, për të vjelë përfitimet që sjell një mekanizëm i tillë në periudha të caktuara të ciklit të biznesit, të cilat mund të jenë të rëndësishme dhe në përpjesëtime jo të vogla. Sigurisht që, përfitimet nga përdorimi i levës financiare nuk mund të jenë të përhershme dhe në kushtet e një tkurrjeje të veprimtarisë ekonomike, ajo fillon dhe jep një efekt të kundërt. Për më tepër, duhet kuptuar se kapitali aksioner përbën vijën e parë të mbrojtjes për biznesin, ku “përplasen” gjithë humbjet e mundshme që mund të përjetojë biznesi dhe sa më e fortë kjo mbrojtje (lexo këtu: sa më i madh kapitali aksioner), aq më mirë i bën ballë biznesi këtyre humbjeve.

Sa problem përbën kjo për bankat në vendimet e tyre për huadhënie?

Një biznes i “zhytur” në detyrime nuk përbën një klient premtues për bankën dhe kjo patjetër që ndikon dhe në mundësitë për zgjerimin e huadhënies në ekonomi. Duket të kihet parasysh se, një nga pesë K-të e mirënjohura të procesit të huadhënies është pikërisht KAPITALI i huamarrësit, e në këtë aspekt, madhësia dhe cilësia e tij përbën një nga shtyllat bazë të procesit të miratimit dhe akordimit të huas nga vetë banka. Në kushte të tilla, bankat ose do të akordojnë hua me norma më të larta interesi (për të mbuluar rrezikun e shtuar që ato perceptojnë përballë një klienti me shumë detyrime), ose do të aplikojnë racionimin e huas. Të dy këto mekanizma japin efekte negative për vetë bizneset, pasi atyre do t’u duhet të paguajnë më shumë interesa (pra më shumë kosto), ose të mos përmbushin kërkesën e tyre për fonde të huajtura.

Sa problem përbën niveli i ulët i kapitalit të shoqërive në perspektivë, nëse do të synohet zhvillimi i tregut të kapitaleve në vend?

Siç u tha dhe më lart, mbajtja e kapitalit aksioner në nivele të ulëta dhe shumë të ulëta jep një sinjal kujdesi, deri dhe negativ për bankat, pasi këta klientë nuk disponojnë një jastëk të mjaftueshëm mbrojtës ndaj goditjeve që mund të vijnë nga ekonomia, si në aspektin makro ashtu dhe në atë mikro. E përkthyer me terma më të thjeshtë, kjo nënkupton më pak mundësi për huamarrje nga biznesi dhe hapësira më të vogla për zgjerim thelbësor të madhësisë së portofolit të huadhënies nga sistemi bankar. Nga ana tjetër, nëse në të ardhmen e afërt dhe të largët do të synohet zhvillimi i tregut të kapitaleve, kjo bazë kaq e ulët e kapitalit aksioner nuk është shumë premtues për të garantuar një nivel optimal transaksionesh në treg, pra një treg dytësor efikas dhe efektiv.

Sipas bizneseve, ka sipërmarrje që një pjesë të konsiderueshme të detyrimeve i kanë krijuar fiktive në vite, si një element për të paguar më pak taksa. A e shikoni një amnisti kapitale si zgjidhje të këtij problemi?

Nëse flasim për një amnisti lidhur me kapitalin aksioner, kjo është e ndërlikuar, pasi marrëdhënia e biznesit nuk është me qeverinë (pra nuk bëhet fjalë për fshirje të detyrimeve fiskale të papaguara dhe riatdhesim të kapitalit), por midis vetë biznesit me njëri-tjetrin. Ajo çka unë shikoj si zgjidhje në vijim për biznesin, veçanërisht për atë të mesëm dhe të madh, është fillimi i punës për të synuar zhvillimin e tregut të obligacioneve afatmesme dhe afatgjata të korporatave, që në vijim do të mund të krijonte një balancë më të drejtë dhe të qëndrueshme midis detyrimeve afatshkurtra dhe atyre afatgjata, por nga ana tjetër, do të ndihmonte në përdorimin shumë shpejt të tregut të letrave me vlerë për emetimin e aksioneve dhe rritjen e stokut të aksioneve të bizneseve shqiptare, brenda tregut financiar shqiptar. Kjo do të jepte një efekt shumë të fortë pozitiv për huadhënien bankare dhe sigurimin e një strukture më të balancuar kapitali për vetë bizneset shqiptare.

 ……………..

Flet Artan GJERGJI, Ekspert i Tregjeve Financiare

Përdorim i jashtëzakonshëm i financimit nëpërmjet borxhit
Si është situata aktuale e financimit të biznesit në aspektin e financimit nëpërmjet huamarrjes apo financimit nëpërmjet kapitalit?

Që në fillim të herës, duhet theksuar se ndër mënyrat e financimit, ajo e financimit nëpërmjet borxhit (huamarrjes), konsiderohet si një ndër mënyrat më efikase për biznesin, sidomos në fazat e para të jetës deri në maturimin e tij me kusht që këto parametra të jenë në nivele të qëndrueshme (nën 80%). Kjo vjen për shkak se financimi nëpërmjet borxhit ka impakt shumë herë më të lartë e të shpejtë në zhvillimin e kompanisë se sa kapitali, për shkak se norma me të cilën rritet biznesi në fazë ekspansioni është shumë herë më e lartë se sa norma me të cilën mund të akumulohet kapitali. Me fjalë të tjera, nëse një biznes në fazë ekspansioni do të preferonte të rritej me kapitalin e vet në vend të huamarrjes, do t’i duhej të priste një periudhë nga 5-10 vjet që të akumulonte kapitalin e vet, ndërkohë që të njëjtin ritëm zhvillimi e kap për një kohë 2-3-vjeçare nëpërmjet huamarrjes. Më vonë, me zhvillimin e biznesit dhe krijimin e emrit apo imazhit në treg, bizneset u drejtohen mjeteve më të lira të financimit të aktivitetit të tyre, kryesisht nëpërmjet tregut të kapitalit (bursës) duke zëvendësuar borxhin nga sistemi bankar (huamarrje e shtrenjtë), me borxh nëpërmjet emetimit të titujve të borxhit siç janë obligacionet e korporatave (financim më i lirë), dhe më tej, nëpërmjet emetimit të aksioneve dhe përfshirjes së investitorëve në kapitalin e kompanisë (mënyra më e lirë për financimin e biznesit).

Teorikisht që një kompani të konsiderohet e shëndetshme financiarisht duhet që marrëdhënia e parametrave borxh/kapital të jetë nën nivelin e 60%; nga 60% deri në 80% konsiderohet si e qëndrueshme dhe e menaxhueshme, ndërkohë që çdo lloj marrëdhënie tjetër konsiderohet si jo e shëndetshme financiarisht dhe e rrezikshme. Këtu mund të bëjnë pak përjashtim dhe t’i kenë këto limite më fleksibile kompanitë që karakterizohen nga nivele të larta likuiditeti me pagesa të rregullta periodike si kompanitë e shërbimeve (utility companies) në fushën telefonisë, energjisë, shpërndarjes së ujit, kabllorët etj.

Në një analizë që u bëhet të dhënave të publikuara për 200 kompanitë e mëdha në këndvështrimin e marrëdhënies detyrime/kapital vihet re një përdorim i jashtëzakonshëm i financimit nëpërmjet borxhit nga këto subjekte. Thënë kjo vihet re që vetëm 57 kompani nga 200 apo rreth 29% e tyre kanë një levë financiare (% borxh/kapital), në nivele të shëndetshme apo të menaxhueshme, ndërkohë që rreth 66.5% e tyre e kanë krejtësisht në nivele të rrezikshme huamarrjen. Megjithatë, duhet thënë se duhet parë edhe origjina e burimit të huamarrjes, pasi për ato kompani të cilat kanë një nivel leve financiare disafish më të lartë krahasuar me borxhin, gjykoj se huamarrja duhet të jetë nga aksionerët në formën e detyrimeve ndaj ortakëve, çka jo domosdoshmërisht përkthehet në rrezik financiar, pasi në çdo moment, ky detyrim mund të konvertohet në kapital nga ortakët.

Pse bizneset shqiptare nuk preferojnë të rrisin kapitalin, por preferojnë të rrisin detyrimet dhe çfarë problemesh mund të sjellë kjo në të ardhmen?

Nëse synojmë të analizojmë shkaqet e kësaj panorame, personalisht gjykoj se tre janë faktorët që kanë sjellë një situatë të tillë:

1. Siç e thashë edhe më lart, niveli i ekspansionit të ekonomisë së vendit dhe biznesit vendas si një ekonomi në zhvillim e ka bërë të detyrueshëm përdorimin e huamarrjes si një mjet shumë herë më efikas në financimin e shpejtë të aktivitetit në 10-15 vitet e para të tranzicionit.
2. Faktori i dytë ka të bëjë me mungesën e tregut të kapitaleve dhe bursës si mjet për të plotësuar nevojën e madhe për kapital të biznesit për financim, si alternativë ndaj sektorit bankar. Thënë ndryshe, edhe në rastet e kompanive serioze e me struktura financiare e organizative të qëndrueshme, ka dështuar kërkimi i alternativave të financimit nëpërmjet tregut të kapitalit qoftë edhe nëpërmjet emetimit të obligacioneve korporative. Nëse bëhemi më konkretë, ka kompani në Shqipëri, të cilat janë përpjekur të emetojnë obligacione korporative apo edhe një pjesë të aksioneve në drejtim të tregut të kapitaleve, por mungesa e këtij të fundit i ka detyruar të përdorin artifica ligjore për të përmbushur nevojën e tyre për kapital. P.sh. shumë pak dihet por sot në tregun vendas, ekzistojnë 5 komani që kanë emetuar obligacione korporatash, por asnjëra prej tyre e listuar në bursë (kjo e fundit tashmë mungon edhe si koncept ligjor). Tri prej këtyre kompanive i kanë emetuar si obligacione korporatash të blera nga aksionerët aktualë dhe të konvertueshme në aksione, ndërsa dy të tjerat i janë shitur publikut nëpërmjet ofertës private (në bazë të ligjit për titujt një ofertë quhet private kur u ofrohet më pak se 100 investitorëve). Në anën tjetër, biznesi i ka përmbushur nevojat për financim kapitali (equity finance), nëpërmjet të ashtuquajturave “partnerships”, të cilat në vetvete janë shitje në bllok (block sales) të aksioneve karshi partnerëve që janë të gatshëm të ndajnë të njëjtin risk/përfitim me biznesin në fjalë. Të gjitha këto bëhen në kushte totale transparence dhe me një nivel ekspertize që ndoshta lë edhe shumë për të dëshiruar, duke mos e ndihmuar biznesin që kërkon financime të ketë një ide të qartë në lidhje me çmimin e aseteve të tij për të cilin po kërkon financim.
3. Mungesa e institucioneve financiare që të orientojnë nevojën e biznesitdrejt alternativave të reja të financimit të kapitalit është një tjetër faktor. Thënë ndryshe, mungojnë bankat e investimeve apo mekanizma të tjerë që orientojnë biznesin në drejtim të metodave të financimit të kapitalit (equity finance) siç janë kompanitë venture-capital, Private-equity funds, mezzanine, busines angels etj. Të gjithë këta ndërmjetës financiarë janë mekanizma që ndryshe nga financimi nëpërmjet huamarrjes (huadhënësi nuk mban risk direkt) investohen direkt në kapitalin e biznesit, duke ndarë me të edhe riskun e biznesit, e për rrjedhojë janë alternativa shumë herë më të lira për sipërmarrjen private. Ndërkohë që është për të ardhur keq që bankat tregtare në vend nuk eksplorojnë mjete të tjera financimi për biznesin, ndryshe nga bankingu tradicional. Kështu duke marrë të mirëqenë se pjesa më e madhe e bankave në vend janë të licencuara si banka universale, secila prej tyre mund të ofrojë edhe shërbime specifike të bankingut të investimeve, nëpërmjet nënshkrimit të titujve të borxhit (obligacionet e korporatave) të emetuara nga bizneset dhe të blera nga individët në tregun e titujve. Në këtë mënyrë, bankat do t’u ofronin edhe klientëve të tyre biznese, alternativa më të lira financimi, por edhe klientëve të tyre depozitues alternativa më të mira investimi me norma relativisht më të larta. Fatkeqësisht, pavarësisht përpjekjeve pozitive, aktualisht asnjë bankë nuk e ofron këtë shërbim në vend.
4. Shkaqet dhe artificat ligjore përbëjnë një faktor tjetër. Për shkak se legjislacioni për shoqëritë tregtare i jep prioritet në dëmshpërblim huadhënësit krahasuar me ortakun apo aksionerin e kompanisë, në rast të nevojës për financim apo për rritje kapitali, mjaft kompani i drejtohen huamarrjes nga ortakët që kanë mundësi financiare se sa direkt një rritje kapitali nga të gjithë ortakët/aksionerët. Në këtë formë edhe ortaku/aksionari, i cili ofron likuiditete, është më i mbrojtur ligjërisht në rast të falimentimit të kompanisë për shkak të përparësisë ligjore që ka në dëmshpërblim, por edhe kompania gjen burime më të lira financimi.

Si përfundim duhet thënë që në gjykimin tim, huamarrja në këto nivele më shumë se sa përdorim efikas i avantazheve që sjell leva financiare (financimi me borxh) në periudhë ekspansioni për biznesin, ka ardhur si diktim nga kushtet e një tregu të pazhvilluar kapitalesh, si nga pikëpamja organizative, ashtu edhe nga ajo institucionale.
Sa problem përbën kjo për bankat në vendimet e tyre për kredidhënie

Natyrisht që një situatë e tillë nuk është aspak premtuese dhe e volitshme për bankat tregtare, të cilat janë të zëna ngushtë mes kostos oportune të parasë (fitimi i humbur nga mosalokimi i kredisë në kushtet e kostove të mbledhjes së depozitave), mes nivelit të lartë rregullator nga Banka e Shqipërisë (niveli i mjaftueshmërisë së kalitalit, provigjonet etj.) dhe padyshim nevojës për maksimizimin e fitimeve për aksionerët e bankës, duke qenë se bankingu është një biznes i mirëfilltë si të gjitha sipërmarrjet e tjera.

Parë në këtë këndvështrim, si dhe duke marrë parasysh nivelin e lartë të kredive të këqija, bankat e kanë shumë të vështirë të ekspozohen karshi huadhënieve të tilla, për shkak të parametrave jo të qëndrueshëm që ka struktura e pasivit të bilanceve të kompanive (marrëdhënia borxh/kapital). Pavarësisht faktit që bankat janë treguar fleksibile në mjaft aspekte me biznesin vendas, si në drejtim të dokumentacionit (dihet që nuk është më një mit pranimi nga bankat i bilanceve të dyta të biznesit), ashtu edhe në drejtim të një analizimi më të detajuar të strukturës së borxhit të kompanive (rastet kur ky borxh edhe pse i lartë është nga ortakët/aksionerët).
Sa problem përbën niveli i ulët i kapitalit të kompanive në perspektivë, nëse do të synohet zhvillimi i tregut të kapitaleve në vend.

Teorikisht, niveli i ulët i kapitalit në bizneset e vendit do të ishte një potencial i madh i pashfrytëzuar, i cili mund të gjente një zgjidhje shumë efikase në tregun e kapitalit, duke shfrytëzuar bursën si vend për të gjeneruar rritje kapitali, në mënyrën më pak të kushtueshme të mundshme. Por siç e thamë edhe më lart, në këndvështrimin e bankave, edhe për investitorët potencialë të kompanive që kanë levë financiare të lartë, do të ishte e vështirë ekspozimi i tyre duke blerë titujt (obligacione apo aksione) të këtyre kompanive, të cilat nuk e kanë vrarë shumë mendjen të kenë një menaxhim profesional të alternativave të financimit dhe strukturimit të mjeteve financiare ndër vite.

Gjithsesi, në gjykimin tim, duhet që kompanitë e mëdha të fillojnë e të mendojnë seriozisht për një menaxhim financiar më serioz dhe të bazuar në parimet e financës moderne. Thënë kjo, kompanitë duhet të përpiqen të eksplorojnë mjete dhe metoda të tjera financimi më të lira si alternativë me produktet e bankingut tradicional (kredi, overdraft, linjë kredie etj., etj.). Në këtë këndvështrim, gjykoj se ka ardhur koha dhe janë pjekur kushtet për zëvendësimin e huas nga institucionet financiare apo të tretët me hua nga emetimi i instrumenteve të borxhit siç është obligacioni i korporatave. Edhe pse ky nuk është një proces i thjeshtë, gjykoj se një bisedë profesionale me bankat me të cilat punojnë prej vitesh dhe te të cilat kanë besim mund t’i ndihmojnë më tepër në këtë drejtim.

Nga ana tjetër, vetë bankat tregtare duhet të mendojnë seriozisht të investohen në drejtim të ofrimit të produkteve financiare inovative, të cilat u ofrojnë alternativa të ndryshme financimi klientëve të tyre biznese dhe alternativa të reja dhe atraktive klientëve të tyre investitorë (depozitues). Kështu procesi i shërbimeve të bankingut investues, procesi i nënshkrimit të titujve (underwriting), do t’u vinte shumë në ndihmë të gjithë atyre sipërmarrjeve, të cilat duan të gjejnë fonde të lira nëpërmjet instrumenteve të tregut të kapitaleve.

 
Sipas bizneseve, ka sipërmarrje që një pjesë të konsiderueshme të detyrimeve i kanë krijuar fiktive në vite si një element për të paguar më pak taksa. A e shikoni një amnisti kapitale si zgjidhje të këtij problemi?

Në fakt, ka një fenomen të tillë në treg, ku biznesi rrit në mënyrë fiktive shpenzimet për të reduktuar bazën e tatueshme. Por kjo vlen për zëra që nuk kanë kosto shtesë siç është kredia apo huamarrja, pasi logjika ta do që çka do të fitohej nga evazioni fiskal do ishte kosto e huamarrjes (interesi i paguar ndaj bankave). Në këtë këndvështrim unë gjykoj se veprime të tilla kanë të bëjnë kryesisht me fshehjen e burimit të financimit. Duhet të kuptojmë që, ashtu si në të gjithë vendet në zhvillim, edhe në Shqipëri, në kushtet e mungesës së alternativave të financimit, por edhe një sistemi financiar jo shumë elastik ndaj biznesit, këtij të fundit jo në pak raste i është dashur t’u drejtohet alternativave të financimit nga tregu informal, i cili në kushtet më të mira bën fjalë për burime financiare nga puna e padeklaruar në vend apo në emigracion, ndërsa në rastin më të keq nga burime të dyshimta dhe të jashtëligjshme të gjenerimit të të ardhurave që kanë të bëjnë me ekonominë e zezë.

Në këto kushte, edhe pse nuk janë bizneset shkelëse të ligjit për luftën ndaj pastrimit të parave (AML), atyre në shumë raste u është dashur që të gjejnë mënyra të caktuara për të “fshehur” mes zërave të pasqyrave financiare burimin e vërtetë të financimit. Pikërisht një ndër mënyrat është edhe huamarrja fiktive, e cila justifikon një pjesë të konsiderueshme të investimeve që bëhen nga këndvështrimi i organeve tatimore. Në anën tjetër, kostot e këtyre burimeve financiare informale dhe atyre formale, janë më të vogla se norma e kthimeve të investimeve sepse në të kundërt s’do kishin vazhduar pafundësisht por do të kishin çuar bizneset drejt falimentimeve. Një pjesë e mirë e bizneseve, të cilat kanë leva financiare të përmasave anormale (mbi 500%), jam i mendimit që direkt apo indirekt kanë qenë të ekspozuara ndaj një fenomeni të tillë.

Parë në këtë këndvështrim mendoj se, edhe sikur të realizohej një amnisti kapitali, përsëri këto shtresa nuk do të arrinin të përfitonin edhe pse nuk janë të përfshira direkt por indirekt, pasi asnjë amnisti fiskale në botë nuk ka për synim amnistimin e kapitalit të ekonomisë së zezë, por vetëm atë të ekonomisë gri, që është gjeneruar dhe akumuluar në rrugë të ligjshme, por thjesht është fshehur ndaj organeve tatimore.

…………..

Flet Panajot Soko, ekonomist, drejtor finance

Ja tre arsyet pse detyrimet e bizneseve janë të larta

Pse bizneset shqiptare nuk preferojnë të rrisin kapitalin, por preferojnë të rrisin detyrimet dhe çfarë problemesh mund të sjellë kjo në të ardhmen?

Në thelb, qëndron fakti që kjo është struktura e zgjedhur nga drejtimi i kompanisë, për financimin e nevojave të kompanisë për kapital. Dy janë rrugët, ose me kapitalet e veta të ortakëve, ose me borxh. Arsyeja pse ata kanë zgjedhur këtë formë?

Tre janë motivet kryesore që pasqyrat financiare të pjesës më të madhe të kompanive paraqesin një orientim gati absolut të financimit të nevojave të kompanive nëpërmjet borxhit dhe instrumenteve të ngjashëm, më tepër sesa nëpërmjet kontributit të kapitalizuar.

E para, sepse financimi me kredi, në rastin kur këto kredi janë marrë në një masë të konsiderueshme nga bankat, mbart më pak rrezik për vetë ortakët personalisht, pasi risku për dështimin e projekteve të ndryshme investuese, për ndërtim, ristrukturim apo zgjerim aktiviteti, bie mbi bankat, pasi paratë janë të bankës. Kjo, pasi kosto e llogaritur e parasë e marrë me kredi për shkak të normave të larta të riskut që mbart investi në Shqipëri shpeshherë është më e ulët sesa marzhi i riskut të kapitalit të investuar nga vetë ortakët.

E dyta është shmangia e tatimit mbi dividentin. Shpeshherë ndodh që kreditë të mos sigurohen nga institucionet e kreditit, por kapitalet të vijnë nga vetë ortakët. Dhe ky është një fenomen i përhapur shumë në mjedisin mikroekonomik shqiptar, edhe për shkak se ne jemi një vend me kapitale informale të mëdha, të cilat nëpërmjet kësaj forme gjejnë shteg për t’u integruar në sistem.

Ortakët e kompanive, përveç kapitalit themeltar, çdo financim që bëjnë për përmbushjen e nevojave të kompanive për “kapital emergjence” në momente kur cash-flow operativ nuk është në gjendje të përmbushë nevojat, apo në rast projektesh investimi për zgjerim aktiviteti, preferojnë në një masë të gjerë ta kryejnë nëpërmjet kreditimit të kompanisë dhe jo nëpërmjet kontributit në kapitalin e saj. Pra ortaku/ët i japin personalisht borxh kompanisë së tyre dhe nuk kapitalizojnë kontribut. Pasi kështu, në momentin e kthimit të shumës (kur gjendja e emergjencës përfundon, apo pasi projekti i investimit fillon të shlyejë veten) nuk do të paguhet tatim mbi dividentin.

E treta është pasojë e një fenomeni deri diku “unik”, që ka qenë shumë i përhapur në vendin tonë deri në mesin e dekadës së kaluar, dhe më pas filloi të rrallohej disi, që njihet si “mbajtja e llogarive në dy bilance”. Disa kompani, kryesisht ato që punonin me mall të importuar dhe që e kishin të pamundur që në vendin e origjinës të “rregullonin” vlerën e mallit, pasi deklaronin në tatime fatura shitje malli me çmim më të ulët se ajo që realisht shisnin (me qëllim që të evaziononin detyrime të tilla si TVSH apo Tatim Fitimi) përfundonin me pasqyra financiare të mbifryra artificialisht në zërin e detyrimeve. Dhe ndërsa sot, ky fenomen është më sporadik, edhe për shkak të një integrimi më të thellë që i është bërë gjithë sistemit nëpërmjet disa reformave si futja e kasave fiskale, ulja e tavanit të likuidimit me arkë etj., jehona e efekteve të tij në pasqyrat financiare të atyre kompanive vazhdon të jetë prezente, duke prezantuar një situatë detyrimesh të fryrë, e cila pavarësisht se nuk është realiste, përsëri për sa kohë që është pjesë e pasqyrave, luan rolin e saj gjatë prezantimeve të ndryshme që kompania u bën treguesve financiarë të vet.

Pra të tria këto arsye, janë motivet kryesore përse ne shikojmë aktualisht një diskordancë jo pak të fortë, mes zërit të detyrimeve dhe kapitalit në pasqyrat financiare të kompanive kryesore. Gjithsesi, vlen të theksohet fakti që ky nuk është një tregues i një rreziku eminent në të ardhmen e afërt apo të largët. Ose të paktën, për kaq sa mund të kuptohet nga raporti brenda strukturës parësore të ndarjes së treguesve, për sa kohë që detyrimet afatshkurtra janë më të vogla se aktivet afatshkurtra (në rreth 72% të kompanive të dhëna), ky është një tregues efektiviteti operacional. Gjithsesi për të pasur një ide të qartë rreth pozicionimit të kompanive karshi riskut, duhen dhe disa tregues të tjerë financiarë siç janë raportet mbi kthimin e kapitalit, raporti i kthyeshmërisë së aktiveve afatgjata, raporti korrent, qarkullimi i inventarit, kohëzgjatja e mbledhjes së të arkëtueshmeve, etj.
Sa problem përbën kjo për bankat në vendimet e tyre për kredidhënie

Vetëm raporti i detyrimeve përmbi kapitalin e ortakëve, që bën pjesë në FLR (Financial Leverage Ratios) është një tregues që ndikon pjesërisht në vendimin e bankës për kredidhënie. Ose për të qenë më korrekt, është një tregues strategjik që hyn më tepër në llogari kur diskutohet për financime projektesh afatgjata, ku normalisht dhe kreditimi do të jetë afatgjatë. Për financime afatshkurtra që maturohen për periudha deri në 4-5 vjet, marrin rendësi të veçantë treguesit e likuiditetit siç janë cash-flow, raporti korrent, testi acid (në raste të veçanta edhe koeficienti i cash-it (testi ultra-acid) që mat raportin mes (Cash+bono ultra likuide)/ detyrimet afatshkurtra), raporti i mbledhjes së llogarive të arkëtueshme, shpejtësia e qarkullimit të inventarit etj., dhe më pak treguesit e levave financiare, treguesit e përfitueshmërisë apo normat e kthimit të aktiveve.

Gjithsesi, në rastin konkret të kompanive të përmendura më sipër, përveç rasteve kur kompanitë janë pjesë e kredimarrësve të këqij që kanë infektuar sistemin tonë bankar aktualisht, duhet parë struktura e detyrimeve, për të vlerësuar më qartë situatën. Fillimisht banka duhet të provojë nëse këto detyrime kaq të mëdha ekzistojnë vërtet, apo janë produkt i atyre manovrave që përmendëm pak më sipër me dy bilance.

Nëse ekzistojnë vërtet, atëherë duhet parë nëse këto kompani pluskojnë në ujëra të ndotura apo ky është thjesht një moment reflektimi i mjedisit jo fort të favorshëm në të cilin operojnë momentalisht, për shkak të krizës ekonomike që po kalon vendi.

Apo nëse këto detyrime kanë ardhur si pasojë e strategjisë së financimit të nevojave të kompanive me borxh dhe jo me kapital (çka ul kredibilitetin e saj), apo ky borxh është kontribut i ortakëve me obligacione, i cili në thelb nuk është borxh i mirëfilltë pasi nuk ka kushtet shtrenguese që ka borxhi që merret nga institucionet financiare. Dhe për këtë duhen parë komentet që janë bërë nga përpiluesit e pasqyrave sipas përcaktimeve që bën IAS 24 të IFRS.

Gjithsesi, siç e përmenda dhe më lart, ndikimi i madhësisë së raportit të Levës së Detyrimit mbi Kapitalin, nuk është i një rëndësie kaq të madhe sa të ndikojë në frenimin e aktivitetit kredidhënës së bankave. Nëse këto kompani kryejnë një aktivitet që iu sjell fitime, shesin produkte që qarkullojnë me ritëm të kënaqshëm në treg, janë financiarisht të disiplinuar pra arrijnë të mbledhin detyrimet që iu kanë të tretët, nuk shpenzojnë pa logjikë financiare dhe mbi të gjitha, drejtohen nga njerëz të ndershëm që duan të bëjnë biznes të ndershëm, raporti i Levës së Detyrimeve mbi Kapitalin nuk është pengues në asnjë rast. Në botë ka shembuj ku kompani të ndryshme si IBM që në kulmin e aktivitetit të saj në 2005-n e kishte Levën e Kapitalit 220% apo dhe qindra shembuj të tjerë që tregojnë që nuk është raporti i detyrimeve mbi kapitalin që përcakton mbarëvajtjen e kreditimit.

Sa problem përbën niveli i ulët i kapitalit të kompanive në perspektivë, nëse do të synohet zhvillimi i tregut të kapitaleve në vend?

Aktualisht mendoj se ne jemi larg një ndërmarrjeje të këtij lloji. Prezantimi i një tregu të mirëfilltë kapitali në Shqipëri kërkon, në radhë të parë, disiplinim të deklarimit financiar dhe paraqitjen e pasqyrave financiare të besueshme, gjë të cilën sistemi aktual fiskal, administrata fiskale aktuale nuk e garanton. Dhe ky është kriteri bazë, por jo i vetmi. Por që të qëndrojmë këtu, aktualisht të vetmet kompani që mund të bëheshin pjesë e një tregu kapitali, janë vetëm ato kompani që janë tashmë të kuotuara në tregje të huaja kapitali, siç mund të jetë Bankers, Vodafone, Telekom Albania etj., pasi janë të vetmet kompani që garantojnë publikun e gjerë që do të ketë dëshirë të investojë, për vërtetësinë e deklarimeve dhe pasqyrave financiare. Pjesa tjetër nuk besoj se përmbush kriterin e të deklaruarit pasqyra financiare që reflektojnë vërtet realitetin ekonomik dhe financiar ku këto kompani kryejnë aktivitetin e tyre. Për të qenë më konkret, me këtë nivel monitorimi dhe mbikëqyrje që ofron administrata fiskale shqiptare dhe e shoqëruar kjo dhe me korrupsionin e lartë që ekziston te kjo administratë, e kthen të gjithën në një proces gati të pamundur dhe të pabesueshëm për publikun investitor.

Gjithsesi nëse do të abstragonim një moment dhe do të imagjinonim sikur do të hapej një treg kapitali, ku do të tregtonin titujt e tyre këto kompani, raporti i Levës së Detyrimeve mbi Kapitalin luan rol pjesërisht dhe në varësi të momentit strategjik, brenda të cilit operon aktualisht kompania. Dhe këtu po flasim për momentin e parë të IPO-s, pra kur kompania bëhej rishtazi e tregtueshme, pasi më vonë është ecuria e saj në treg dhe performanca e saj ajo që përcakton vlerën e saj.
Por gjithsesi dhe në momentin pararendës, pra përpara IPO-s, nëse një kompani gjendet në një moment zgjerimi, ku po bën blerje kompanish, shkrirje aktiviteti apo dhe thjesht zgjerim aktiviteti me degë në vende të ndryshme, është e pranueshme që kompania të ketë një raport Detyrim-Kapital shumë të lartë, mbi 200%. Prandaj nuk e shoh shumë aty problemin më tepër sesa te fakti që ato të dhëna që janë paraqitur në pasqyra financiare, ashtu siç janë nuk ka rëndësi, të jenë të sakta. Dhe unë, si publik, të kem sigurinë që organet fiskale jo vetëm që monitorojnë aktivitetin e këtyre kompanive, jo vetëm që më garantojnë mua si publik investitor që pasqyrat janë të sakta, jo vetëm që s’marrin asnjëherë ryshfet për të mbyllur një sy apo një vesh për ndonjë ndryshim “të vogël” në të dhënat e pasqyrave, por njëkohësisht janë edhe në avangardë për të ruajtur publikun investitor nga skema të ndryshme mashtruese që tregjet e kapitalit prodhojnë rëndom. Gjë që unë aktualisht dhe të paktën për nja 10 vjet e shoh shumë të vështirë.
Sipas bizneseve, ka sipërmarrje që një pjesë të konsiderueshme të detyrimeve i kanë krijuar fiktive në vite si një element për të paguar më pak taksa. A e shikoni një amnisti kapitale si zgjidhje të këtij problemi?

Siç e përmenda dhe më lart, është e vërtetë që ka pasqyra kompanish që për shkak të aktivitetit të tyre evazor, kanë përfunduar me pasqyra financiare me zërin e detyrimeve të fryrë artificialisht. Dhe ato që fryhen artificialisht në të tilla raste janë zërat e detyrimeve ndaj furnitorëve të huaj, pasi ata janë vështirësisht të verifikueshëm nga organet tona tatimore dhe procedura e kryqëzimit të të dhënave mes autoriteteve tatimore të dy vendeve zgjat me muaj.

Gjithsesi tashmë jemi përpara faktit të kryer që një pjesë e këtyre kompanive kanë fryrje të tilla artificiale dhe normalisht njohja e së drejtës për të axhustuar pasqyrat financiare mund të jetë një zgjidhje për të rregulluar të paktën çështjen e të dhënave të sakta. Gjithsesi, unë nuk jam shumë partizan i amnistive fiskale, pasi diskriminohen pjesa më e shëndoshë e shoqërisë, që janë njerëzit e ndershëm.

Përveç kësaj, kultura e amnistisë ka një veçori, nëse përsëritet shpesh kthehet në normë ku të gjithë presin amnistinë e radhës dhe më pas është e vështirë të bindësh publikun se shteti është serioz kur bëhet fjalë për të mbledhur detyrimet e tij. Prandaj unë mendoj te një amnisti penale. Të ketë një amnisti penale, pra t’i falet biznesmenit vepra penale, por amnistinë fiskale nuk e shoh fort të mbështetur në logjikën e moralit. Paratë duhet t’i paguajnë të gjithë. Pasi siç ka thënë Benjamin Franklin “Në këtë botë dy gjërave nuk u shpëton dot, vdekjes dhe taksave”.

……………….

Flet Agim Binaj, kontabilist

Shoqëritë duhet të pastrojnë llogaritë

Si e shpjegoni nivelin e lartë të raportit të detyrimeve ndaj kapitalit te pjesa më e madhe e kompanive shqiptare?

Në këndvështrimin tim, duke qenë se një shoqëri, raportin e kapitalit dhe detyrimeve, e ka në favor të detyrimeve, kjo krijon rreziqe për shoqërinë. Është njëlloj si një familje që është e mbushur me borxhe. Aktivet e shoqërisë ajo i ka të mbështetura në huat që ka marrë, por a është në gjendje ajo që të shlyejë të gjitha detyrimet? P.sh., principalin + interesat? Por, nuk duhet parë vetëm ky tregues, por edhe performanca e saj, sa fitim realizon shoqëria neto, cili është efektiviteti i kapitalit të investuar, si ka ecur kapitali ndër vite (është rritur, është zvogëluar). Ndërsa për shoqëritë që janë me humbje kapitali, ka një ligj, sipas të cilit, nëse janë për 3 vite radhazi me humbje, atëherë shoqëria do të shkojë në faliment, pavarësisht se ajo mund të thotë se unë mund të qëndroj në këmbë, por ligji shqiptar këtë e ka të prerë. Pavarësisht se shoqëria ka pasur fitime, n.q.s këto kanë qenë të tilla që nuk e kanë mbuluar dot humbjen e kapitalit, atëherë, në këtë rast, është në pikëpyetje kjo shoqëri: duhet të vazhdojë apo s’duhet të vazhdojë?

Nga ana tjetër, duhet të kemi parasysh se masa e evazionit fiskal në Shqipëri është në nivele të frikshme dhe kjo është e pranuar edhe nëpërmjet treguesve që nxjerrin institucionet e pavarura si Banka Botërore, apo FMN, apo institucione të tjera. Sot, 47% e konsumit në vend nuk tatohet. E ku është ky tregues? P.sh. nëse flasim për TVSH-në, pavarësisht se TVSH merret që në doganë, duke qenë se nuk është vendosur një sistem administrimi i tillë, p.sh., që çdo vlerë të shtuar të provojë një detyrim fiskal, atëherë në këtë pikë ne kemi shumë probleme.

Ndaj, një ndër problematikat që ka sot edhe qeveria shqiptare, është nëse do ta fitojë dot këtë betejë për luftën ndaj evazionit fiskal. Nuk themi që ta çojë në zero, sepse kjo nuk ndodh as në vendet më të zhvilluara, por të kalojmë në shifra e parametra normale, siç e kanë edhe vendet e tjera. Sepse ne jemi ndër vendet e rajonit që të ardhurat e buxhetit përmes tatim taksave janë rreth 34% më të ulëta se sa në vendet e tjera të rajonit, e ky është një problem. Ndaj, them që n.q.s këto shoqëri, aktivitetin e tyre e kanë të mbështetur në borxhe, ky nuk është një tregues i mirë. Këto shoqëri qëndrojnë në këmbë duke marrë financime nga jashtë, pra para borxh nga kompani ose nëpërmjet bankave. Por, ky qëndrim në këmbë s’mund të jetë shumë i gjatë n.q.s ajo s’do ta mbështesë aktivitetin e saj, në një performancë me fitime të tilla, që të çojë në atë që ne themi “efektiviteti i kapitalit të investuar”. Unë gjykoj që stafet drejtuese të shoqërisë, aksionerët duhet të administrojnë seriozisht këtë situatë, sepse në fund të fundit, analiza sot bëhet në bazë të shifrave. Shoqëritë duhet të pastrojnë llogaritë: pra të paguajnë borxhet dhe të kenë në rregull treguesin e kapital-detyrimit, megjithëse një sipërmarrje mund të ketë xhiro shumë të lartë, puna është sa norma e fitimit që ai mund të realizojë.

Për kompanitë që mbijetojnë me borxh, duhet të analizojnë aktivitetin e tyre. D.m.th, ky aktivitet biznesi ka efektivitet apo jo? Sepse qëllimi i biznesit është që të fitojë. Duhet t’u referohemi asaj që Adam Smith ka thënë te vepra e tij e famshme që një bukëpjekës, një shitës mishi nuk do të qëndronte asnjë ditë në këmbë n.q.s do të dilte me humbje ose n.q.s s’do të realizonte interesat e tij pse ka hapur këtë aktivitet. Pra, në këtë këndvështrim duhet ta shikojmë aktivitetin e biznesit. N.q.s ke burime të brendshme që mund ta mbash, atëherë je në rregull. Por, duhet edhe të jesh transparent me shifrat. Unë gjykoj që shoqëritë që kanë raporte borxhi të mëdha mbi kapitalin, jashtë standardeve të vendeve të tjera, dhe këtë duhet ta analizojnë seriozisht.

Kjo tregon se ka informalitet?

Kjo tregon se ato mbahen në këmbë se nuk i tregojnë shtetit deklarimet e vërteta. Duhet të japin ato detyrime fiskale që u takojnë sipas aktivitetit. Kjo rrit detyrimet, por nga ana tjetër, gjykoj që këto shoqëri duhet të japin shifra reale.

Sa tregon kjo për tendencën e qeverisjes së korporatave? Apo për nivelin e besueshmërisë së kontabilistëve në bilancet e dorëzuara?

Siç thashë edhe më parë, profesioni ynë është në krizë. Unë nuk them që të gjithë kontabilistët manipulojë shifrat, por një pjesë në vend që të kryejnë profesionin, manipulojnë. Por menaxhimi ka rolin kryesor, pasi është ai që realizon shitje-blerjet. Detyra e kontabilistit është që të paralajmërojë situatat e pakëndshme, shkallën e detyrimit ndaj kapitalit etj., etj., për një aktivitet të ekuilibruar.

Cili duhet të jetë roli i aktiviteteve tatimore në këtë situatë?

Organet tatimore përpara se të bëjnë këto kontrolle rutinë, për mua duhet të ndërtojnë sistemin: të kenë përballë importet e shoqërisë, bilancet, xhirot, të studiojnë këto biznese dhe mbi këtë bazë, të analizojnë. Jo të dërgojnë tatimorët për kontrolle kur nuk ka një sistem, ka ikur koha e kontrolleve manuale apo rutinë. Duhet vendosur në rrjet dogana-tatime-QKR-pushteti lokal, si Kroacia, Lituania.

Duhet të jemi realistë që Shqipëria kaloi nga një sistem i centralizuar, te një sistem i ekonomisë së tregut, por problemi është që kjo periudha që ne e quajmë ende tranzicion, po bëhet pak e gjatë. Ndërkohë që shumë vende të Lindjes i kanë konsoliduar institucionet e tyre, që nga gjykatat dhe tatimet, ne vazhdojmë të mos i kemi të konsoliduara. Ne kemi arritur në një pikë që duhet t’i rregullojmë këto probleme dhe të fillojmë një fazë të re.